یائسگی را شاید مردان نتوانند درک کرده و فقط نام آن را بشنوند، اما برای زنان یکی از دوران حساس و مهم زندگیشان است. دوران گذار زنانه که چالشها و تغییرات خاص خود را به همراه دارد و میتواند بر کیفیت زندگی زناشویی تاثیر بگذارد. اما با استفاده از استراتژیهای مناسب، از جمله انتخابهای هوشمندانه در تغذیه و انجام دادن فعالیتهای بدنی متناسب، میتوان به مدیریت این دوره کمک کرد.
باید گفت که یائسگی ( Menopause ) یا سن یائسگی به دورانی اشاره دارد که در طی آن تولید هورمونهای جنسی در بدن خانمها کاهش مییابد و در نهایت منجر به قطع یا توقف پریود (قاعدگی) میشود. این دوره معمولاً در اواخر دهه ۴۰ به بعد در زندگی زنان آغاز میشود، اما ممکن است با توجه به ژنتیک و عوامل دیگری، در سنین متفاوتی آغاز شود. همچنین این تغییرات هورمونی با علائمی مانند گرماهای شبانه، تغییرات خلقی، خشکی و لاغری و… همراه هستند.
یائسگی Menopause ؛ چالش زندگی زنان
دوران پس از سن باروری و رد شدن از سنین جوانی، مرحلهای حساس و تاثیرگذار در زندگی زنان است. چرا که در دوران یائسگی که تقریبا از حدود ۴۲ – ۴۵ سالگی تا ۵۵ سالگی رخ میدهد، هورمونهای جنسی در بدن زنان کاهش مییابند. این کاهش هورمونها باعث میشود که زنان با عوارضی مانند تاخیر یا نامنظمی در دورههای قاعدگی، خشکی و تغییرات در موضعیت جنسی، افزایش وزن، اختلال در خواب و سایر عوارض مواجه شوند.
این دوره میتواند با چالشها و ناراحتیهایی همراه باشد که بر کیفیت زندگی آنها تاثیر میگذارد. با این حال، پیروی از یک برنامه غذایی متعادل و اجرای منظم حرکات بدنی، رویکردهای موثری در مدیریت و تسکین عوارض مربوط به این دوره به شمار میآیند. توجه به انتخابهای سالم غذایی و ادغام فعالیتهای بدنی در برنامه روزانه، به تقویت سلامت عمومی و بهبود حال روحی و جسمی کمک شایانی میکند.
در این راستا، هدف ما در سرویس مجله زیبایی و سلامت ارائه اطلاعاتی جامع و کاربردی است تا زندگی در این دوران نه تنها قابل تحمل بلکه دلپذیر نیز باشد.
یائسگی چیست؟
یائسگی یک مرحله طبیعی اما چالشبرانگیز در زندگی زنان است که با قطع یا کاهش تدریجی تولید هورمونهای جنسی مرتبط است. در این دوران از زندگی، شاهد قطع شدن دائمی قاعدگی هستیم که علت آن، کم شدن استروژن تخمدانی میباشد. اگر بخواهیم سادهتر توضیح بدهیم؛ یائسگی حالتی است که دوران قاعدگی به مدت ۱۲ ماه رخ ندهد.
لازم به ذکر است که برخی خانمها، قطع شدن مدت زمانی مثلا ۲ ماهه یا ۳ ماهه را رسیدن به زمان Menopause میدانند که این اشتباه است! همانطور که گفتیم در زمان رسیدن به دوران یائسگی باید در حدود ۱ سال پریود نشد. در همین خصوص برخی به اشتباه، مدت زمان کمتر را یائسگی فرض کرده و در نهایت، به صورت ناخواسته باردار میشوند و متاسفانه شاهد عوارضی (به علت سن بالا) خواهند بود.
این فرایند در اواخر دهههای ۴۰ و ۵۰ زندگی زنان آغاز میشود، اما میتواند در سنین مختلفی نیز آغاز شود. در این سن، افت تولید هورمونهای جنسی، به ویژه استروژن و پروژسترون، منجر به تغییرات فیزیولوژیک و عوارضی مانند:
- گرماهای شبانه به معنای تجربه شدید حرارت در قسمتهای بدن که اکثرا در شبها رخ میدهد.
- تغییرات خلقوخو نظیر افسردگی، اضطراب، خستگی، عصبانیت و تغییرات خلقی دیگر.
- تغییرات جسمی مثل خشکی و لاغری در بخشهایی از بدن، مشکلات خواب، تغییرات در پوست و مو، کاهش جریان خون و خشکی واژن.
- افزایش خطر بروز بیماریهایی مانند کاهش استحکام استخوان و بیماریهای قلبی – عروقی.
- تغییرات در سیکل قاعدگی از جمله نامنظمیها، قطع یا کاهش پریودها.
میشود که هر کدام دارای سختیهای خود میباشد و کنترل و مدیریت آن امری ضروری است. برای مدیریت این زمان، مشاوره با پزشک و استفاده از روشهای درمانی مانند درمان هورمونی، تغذیه مناسب، ورزش منظم و مدیریت استرس توصیه میشود. باید در نظر گرفت که این مرحله، بخشی طبیعی در زندگی زنان است و با توجه به اختلافات فردی، تجربه یائسگی برای هر زن ممکن است متفاوت باشد.
نشانهها و علائم یائسگی
یائسگی نقطهای در زندگی زنان است که به پایان دوران تناظر جنسیتی آنها اشاره دارد. این دوره تغییرات طبیعی در سیستم تولید هورمونهای جنسی را نشان میدهد. نشانهها و علائم یائسگی شامل موارد زیر میشود:
-
تاخیر یا نامنظمی در دورههای قاعدگی
-
گر گرفتگی و احساس گرمای شدید
-
خشکی و ناخوشایندی در ناحیه تناسلی
-
تغییرات و اختلالات زیاد خواب
-
کاهش نیاز جنسی و یا درد جنسی
-
تغییرات در مو، پوست و ناخنها
-
تغییرات عروقی، قلبی و چربی بدن
-
افزایش احتمال افسردگی و اضطراب
-
پوکی استخوان زودرس
-
تغییرات اخلاقی
در تکمیل موارد بالا به صورت جزئیتر باید به نکات مهمی در مورد علائم یائسگی اشاره کرد. به عنوان نمونه در مورد اختلال در پریود شدن به این شکل است که هر چه به این دوران نزدیک میشوید، تعداد چرخه قاعدگی نیز کمتر میشود. به این صورت که مثلا از ۱۳ الی ۱۴ مرتبه در سال، به ۱۰ تا ۱۱ مورد قاعدگی رسیده و به مرور کمتر شده و در سالهای نزدیک به یائسگی، شاهد ۳ تا ۴ مرتبه خواهید بود و طول مدت آن هم کمتر میشود.
همچنین گر گرفتگی و گرمای بسیار زیاد بدن، یکی دیگر از علائم شایع در دوران یائسگی است. این احساس ناگهانی از گرما و تعریق شدید ممکن است در طول شب یا در طول روز رخ دهد و زنان را ناراحت کند. طبق گفتههای پزشکی، مدت گر گرفتگی بین ۳ تا ۵ دقیقه طول میکشد و بعد از مدتی، این مورد از بین رفته و تمام میشود. در حین گرگرفتگی شاهد گرمای زیاد و قرمزی در نواحی مختلف بدن خصوصا قفسه سینه و صورت و سر خواهید بود و پس از اتمام آن، سرما و احساس لرز رخ میدهد.
گرمای شدید بدن میتواند چند سال قبل از دوران یائسگی شروع و تا ۳ سال نیز ادامه داشته باشد. این عارضه ناشی از نوسانات هورمونی در این دوره میباشد و برای کاهش این عارضه، زنان میتوانند از روشهایی مانند ورزش منظم، استفاده از لباسهای خنک و راحت، کاهش مصرف مواد تحریککننده مانند قهوه و سیگار استفاده کنند.
فرق دوران قاعدگی با دوران یائسگی چیست؟
اشتباه گرفتن این دو دوره از زندگی، میتواند مشکلات بسیاری همچون بارداری ناخواسته را منجر شود و در کنار آن، سلامت بدن نیز به خطر افتد. دوران قاعدگی و یائسگی دو دوره مهم در زندگی یک زن هستند که میتوانند بر اساس ویژگیهای زیر ترسیم شده و آنها را با هم مقایسه نمود.
دوران قاعدگی :
دوره قاعدگی یک فرآیند فیزیولوژیکی در زنان است که بین دوران نوجوانی (معمولاً میانگین ۱۲-۱۴سالگی) تا دوران یائسگی ادامه دارد. تقریبا در ابتدای دوره پریود شدن، قاعدگیها نامنظم و ممکن است برای چند سال ادامه داشته باشند، اما با گذشت زمان و رشد بدنی، یک الگوی منظم در دورههای قاعدگی برقرار میشود. پایان دوره قاعدگی با ورود به دوران یائسگی و قطع دوران قاعدگی اتفاق میافتد.
همچنین در این دوره، تولید هورمونهای جنسی مثل استروژن و پروژسترون تنظیم میشود و نشانههای آن شامل قاعدگی منظم، تغییرات در وزن و اندامها، و توانایی باروری است. مدت زمان چرخه پریود شدن نیز از ۲۸ روز تا ۳۵ روز متفاوت میباشد.
دوران یائسه شدن :
اما یائسگی نقطه پایانی دوره قاعدگی و شروع دوره میانسالی است. در این دوره، تولید هورمونهای جنسی کاهش مییابد و معمولاً با قطع دوره قاعدگی شکل گرفته و نمایان میشود. نشانههای این دوره نیز شامل تاخیر و نامنظمی در دوره قاعدگی، حرارت بیش از حد بدن، خشکی و ناخوشایندی در واژن و کاهش انرژی میشود.
تفاوت بین دوران قاعدگی و یائسگی در تغییرات هورمونی، نشانهها و ویژگیهای فیزیولوژیکی است که در هر دوره مشاهده میشود. برای درک تفاوتهای مهم بین دوران قاعدگی و یائسگی، دانستن موارد زیر لازم است:
۱. نوع نشانهها: در دوران قاعدگی، نشانهها معمولاً شامل قاعدگی منظم، تولید هورمونهای جنسی، و توانایی باروری میشود. اما در یائسگی، نشانهها اکثرا شامل تاخیر یا نامنظمی در دورههای قاعدگی، داغی بیش از حد اما کوتاه مدت و کاهش تدریجی تولید هورمونهای جنسی مانند استروژن میشود.
۲. میانسالی: یائسگی نقطه پایانی میانسالی است که تقریبا بعد از سن ۴۲ تا ۵۵ سالگی رخ میدهد، در حالی که دوران قاعدگی از نوجوانی تا اوایل میانسالی ادامه دارد.
۳. تغییرات فیزیکی: تغییرات فیزیکی مرتبط با دوران قاعدگی مواردی مثل رشد اندامها، تغییرات وزن و توانایی باروری هستند. اما در یائسگی، تغییرات معمولاً شامل تاخیر و به عقب افتادن در دورههای قاعدگی و تغییرات در علائم هورمونی میشود.
یائسگی زودرس و علائم آن
یائسگی زودرس یا سریعتر شدن دوران پساقاعدگی در زنان است. این وضعیت به شرایطی گفته میشود که زن در سنین پیش از ۴۲-۴۰ سالگی، یائسگی را تجربه میکند. یائسگی زود هنگام دارای دو نوع است: یائسگی زود هنگام اولیه و یائسگی زود هنگام ثانویه. در هر دو نوع یائسگی، زن دیگر نمیتواند در یائسگی زود هنگام اولیه عملکرد طبیعی تخمدانها را مشاهده نماید. یائسگی زود هنگام ثانویه نیز، اغلب با مشکلات هورمونی مرتبط است. عوامل احتمالی که ممکن است سبب یائسگی زود هنگام شوند: «سابقه خانوادگی زنانی که سابقهی خانوادگی یائسگی زود هنگام دارند» و «سیگار کشیدن زنان که امکان دارد، این دوران را دو سال زودتر از زنان غیر سیگاری، یائسه نماید.»
نکات کلیدی درباره دوران یائسگی
چند نکته کلیدی درباره یائسگی یا همان یائسه شدن وجود دارد که لازم است تا هر خانمی آن را بداند. تغییرات هورمونی، مراقبت از استخوانها و نگرش مثبت این موارد هستند.
تغییرات هورمونی: در این دوره، سطح هورمونهای تستوسترون و استروژن کاهش مییابد که منجر به تغییرات فیزیولوژیک و عوارض متعددی از جمله هیاهوی زندگی میشود؛ پس نباید بیش از حد بر روی این تغییرها حساس شد و ذهنتان را مشغول کنید.
مراقبت از استخوانها: با کاهش هورمونهای جنسی، استخوانها ممکن است ضعیف شوند. مصرف مناسب کلسیم و ویتامین D و ورزش منظم میتواند به حفظ سلامت استخوانها کمک کند و بسیار حیاتی است تا به این مورد توجه نمایید.
نگرش مثبت: انعطافپذیری و پذیرش تغییراتی که با یائسه شدن همراه است، میتواند به ارتقای کیفیت زندگی در این دوره زمانی کمک کند. این مسئله، امری عادی در زندگی تمام خانمها تلقی میشود و نباید بر روی نگاه شما بر روی زندگی تاثیر گذاشته و منفینگر شوید.
تا به اینجای مقاله، نکات مهمی که در مورد یائسگی Menopause مطرح بوده را ذکر کردیم؛ حالا میخواهیم از نگاه دیگری به این مسئله بپردازیم، نگاهی که برای زنان بسیار حائز اهمیت و قابل توجه است.
شکستن باورها درباره دوران یائسگی
در حوزهی پژوهشهای مرتبط با مراقبت و سلامتی زنان و یائسگی، تلاشهایی برای شکستن باورهای قدیمی و ایدههای نادرست مرتبط با این دوره زندگی، صورت گرفته است. مطالعات نشان داده که برخی از نگاههای سنتی و باورهای مرسوم درباره یائسگی، میتواند تاثیر مخربی بر روند انتخاب درمانها و سبک زندگی زنان داشته باشند. به عنوان مثال ۲ مورد زیر را بخوانید:
باورها درباره عدم فعالیت فیزیکی: برخی افراد ممکن است فکر کنند که با پایان دوران یائسگی، نیازی به فعالیتهای ورزشی و تناسب اندام نیست. اما ورزش منظم در این دوره از زندگی میتواند به حفظ سلامتی و کاهش عوارض مرتبط با یائسگی کمک کند.
افسانه درباره روان زنان: از زمان بسیار قدیم برخی فکر میکنند که تغییرات روانی و افسردگی در دوران یائسگی غیرقابل کنترل است، در حالی که مشاوره روانشناختی و پشتیبانی مناسب میتواند به مدیریت این تغییرات کمک کند.
اهمیت حمایت روانی در دوران یائسه شدن
در کنار اهمیتی که زن باید به خود بدهد، نقش مرد نیز بسیار قابل توجه است. در این دوران خصوصا سالهای ابتدایی، روحیه خانم میتواند ضربه خورده و دچار مشکلاتی شود. در این برههست که مرد با پشتیبانی، همراه بودن و درک مسئله میتواند سختیهای این برهه زندگی زناشویی را راحتتر کند.
از سوی دیگر، حمایت روانی در دوران یائسگی بسیار اهمیت دارد زیرا این دوره زمانی اکثرا با تغییرات هورمونی، نوعی از افسردگی، اضطراب، ناراحتی و عدم اطمینان همراه است. باید دانست که حمایت روانی میتواند به کاهش استرس و اضطراب کمک نموده و افراد را در مقابل تغییرات زندگی در این دوره زمانی محافظت کند.
خانمها باید بدانند که افزایش اعتماد به نفس نیز ضروری میباشد. در این خصوص ارتباطات مثبت و حمایت اطرافیان میتواند به افزایش اعتماد به نفس و روحیه مثبت کمک کند.
همچنین افرادی که در این دوران از عوارض اختلالات روان و اعصاب متاثر هستند، نیاز به حمایت روانی بیشتری دارند تا بتوانند با مشکلات ذهنی و بدنی خود مقابله کنند و بهبود یابند.
انتخاب سبک زندگی سالم در زمان یائسگی
یکی از راهکارهای عبور از دوران سخت یائسگی، تغییر سبک زندگی است! انتخاب یک سبک سالم، پرنشاط و مناسب میتواند به بهبود کیفیت زندگی و سلامت کلی فرد کمک کند. ۵ مورد زیر را اجرا کنید تا زندگی سالم و موثر در دوران یائسگی داشته باشید.
۱. تغذیه مناسب: مصرف مواد غذایی غنی از کلسیم، ویتامین D، فیبر و آهن برای حفظ سلامت استخوانها و کنترل وزن بسیار مهم است.
۲. فعالیت ورزشی منظم: انجام تمرینات ورزشی منظم برای حفظ سلامت قلبی و عروقی، افزایش انرژی و کنترل وزن موثر میباشد.
۳. مراقبت از سلامت روحی: تمرینهای روانشناسی، مدیتیشن و یوگا میتوانند به مدیریت استرس، افسردگی و اضطراب کمک فراوانی کنند.
۴. مراقبت از پوست و مو: استفاده از محصولات مراقبت پوست و مو مناسب و حفظ تغذیه مناسب برای حفظ جوانی و سلامت پوست و مو بسیار اهمیت دارد. توجه به سلامت موها و استفاده از بهترین محصولات مراقبت مو امری ضروری برای هر خانمی است.
۵. مراجعه به پزشک: داشتن جدول مراقبتی و برنامهریزی جهت مراجعه منظم به پزشک برای انجام آزمونها و بررسیهای سلامتی را نیز در نظر داشته باشید.
راهکارهای درمانی نوین برای یائسگی
در حال حاضر و با پیشرفت علم، بسیاری از گزینههای درمانی نوین برای مدیریت علائم یائسگی و بهبود کیفیت زندگی در دوره یائسگی مورد توجه قرار گرفتهاند. مهمترین گزینههای درمانی شامل هورمون درمانی، درمانهای غیرهورمونی و… میشود.
استفاده از هورمونهای جنسی (استروژن و پروژسترون) به صورت دارویی یا از طریق چسبها، قرصها یا پوچهای پوستی میتواند علائم یائسگی را کاهش دهد و کمی این دوران را آسودهتر نماید.
درمانهای غیرهورمونی نیز یکی دیگر از گزینهها است که شامل داروهای ضدافسردگی، داروهای ضد اضطراب، مکملهای گیاهی، و درمانهای تغذیهای بوده و بیشتر بر روی کاهش علائم یائسه شدن تأثیرگذار هستند.
مورد دیگر تکنولوژیهای نوین از جمله لیزر، تراپیهای غیر تهاجمی میباشد و دستگاههای موثر دیگر برای کاهش علائمی مانند خشکی و لطافت واژن و پوست استفاده میشود.
یک راهکار ساده دیگر، در بحث مسائل روانشناختی و انرژی درمانی است. یعنی انجام مدیتیشن، مراقبه و تمرینات تفکری برای کاهش استرس و افزایش رضایت زناشویی و عاطفی میتواند بسیار مفید باشد.
نقش تغذیه در کاهش عوارض یائسه شدن
مسئلهای که کمتر به آن توجه میشود تغذیه است! غذا و تغذیه مناسب در دوران یائسه شدن میتواند نقش بسیار مهمی در کاهش عوارض این دوره زمانی ایفا نماید. برخی از نکات مهم تغذیه در کاهش عوارض یائسگی عبارت هستند از:
- مصرف غذاهایی که حاوی کلسیم و ویتامین D هستند میتواند به حفظ سلامت استخوانها کمک کرده و خطر ابتلا به پکی استخوان را کاهش دهد.
- تغذیه و مصرف غذاهای غنی از فیبر مانند میوهها، سبزیجات و مواد غذایی کامل به کنترل وزن، کاهش خطر بروز بیماریهای قلبی و کاهش عوارض یائسگی منجر خواهد شد.
- اینکه در برنامه تغذیهتان، منابع غنی از آهن نظیر گوشت قرمز، مرغ، ماهی و حبوبات و… وجود داشته باشد، میتواند به پیشگیری از فقر آهن و افزایش سطح انرژی در دوران یائسگی کمک کند.
- مصرف غذاهای حاوی آنتیاکسیدانها مانند میوهها و سبزیجات میتواند به پیشگیری از بروز بیماریهای مزمن و پشتیبانی از سلامت عمومی در دوران یائسگی کمک کند.
نکات طلایی برای زندگی بهتر در دوران یائسگی
نکات و اقدامات کلیدی جهت زندگی بهتر در دوران یائسگی وجود دارد که انجام آنها منجر به آرامش بیشتر و دوران مطلوبتری میشود و خانمهای عزیز را میتواند کمی خوشحال نماید. توصیه ما این است که این نکات کلیدی و طلایی را حتما انجام داده و در برنامه روزانه خود قرار دهید.
-
حفظ تغذیه سالم
مصرف غذاهای سالم و غنی از مواد مغذی میتواند به حفظ سلامتی در این دوره زمانی کمک کند. شاید تعجب کنید که رژیم غذایی سالم در دوران یائسه شدن بسیار حائز اهمیت بوده و میتواند نتایج خوبی را در پی داشته باشد.
فعالیتهای ورزشی منظم مانند پیاده روی، یوگا یا شنا تاثیر بسزایی در حفظ سلامتی جسمانی و روانی دوران یائسه شدن دارد و به عنوان یکی از گزینههای طلایی شناخته میشود چرا که در کنار آن، با توجه به بالا رفتن سن، یکی از نیازهای سلامت بدن است.
-
مراقبت از سلامت روانی
مراجعه به مشاور یا روانشناس، شرکت در گروههای حمایتی و تمرین تکنیکهای آرامش و مدیتیشن میتواند به بهبود سلامت روانی کمک کند. اگر بودجه و بحث مالی برایتان سخت بوده و نمیتوانید تراپی کرده و یا مشاوره بروید، حتما گوش دادن به آهنگهای شاد، انرژی و حاوی فرکانسها را انجام دهید تا روحیهتان بالا برود.
-
حفظ رابطههای اجتماعی
در این دوران برخی بانوان دچار سرخوردگی یا احساسات منفی میشوند! برای دوری از این فضا خصوصا ماههای ابتدایی دوره، حضور در فعالیتهای اجتماعی، ارتباط با دوستان و خانواده و شرکت در گروههای پر جنب و جوش، احساس تنهایی و انزوا را کاهش خواهد داد.
سخن آخر درباره یائسگی زنان
این دوران یکی از لحظههای پر تنش برای زنان است که باید در برابر آن، شادی و حس خوب از خود نشان داد و مخصوصا در ماههای ابتدایی دوران، حتما باید فعالیتهایی که میتواند انرژی و روحیه شما را بیشتر کند، انجام دهید. در نظر داشته باشید این مسئله برای همه رخ داده و میتوانید در خصوص آن با دوستان و نزدیکان خود صحبت کرده و از تجربیات آنها بهره ببرید.
رژیم غذایی متعادل و اجرای برنامههای ورزشی دقیق، سنگ بنای تقویت سلامت و بهبود آسایش در این مقطع حساس از زندگی محسوب میشود. بر اساس این اطلاعات که برای شما آوردیم، اتخاذ رویکردهای هدفمند برای بهبود سبک زندگی، قدمی موثر در غلبه بر نشانههای ناخوشایند و تقویت احساس خوب در این دوران است.
سوالات متداول درباره یائسگی
۱. در دوران یائسگی چه تغییراتی در بدن رخ میدهد؟
در دوران یائسگی، تغییراتی مانند کاهش سطح هورمونهای جنسی، تغییرات در دوره قاعدگی، تغییرات در پوست و مو، کاهش چربی بدن و کاهش استحکام استخوانها رخ میدهد.
۲. آیا تغییرات هورمونی در دوران یائسگی قابل مدیریت است؟
بله، تغییرات هورمونی در دوران یائسگی برخی از آنها مانند ناراحتیهای یائسگی و اوستیوپروز (کاهش استحکام استخوان) قابل مدیریت است و از طریق مصرف داروها یا درمانهای جایگزین میتوان بهره برد.
۳. چه روشهایی برای کاهش عوارض یائسگی موجود است؟
برای کاهش عوارض یائسگی، مصرف غذاهای غنی از کلسیم و ویتامین D، ورزش منظم، مدیتیشن، مراقبت از سلامت روانی و مشاوره پزشکی پیشنهاد میشود.
۴. آیا تغییرات روانی و احساسی در دوران یائسه شدن طبیعی است؟
بله، تغییرات روانی و احساسی در دوران یائسه شدن طبیعی است و میتواند شامل تغییرات مزاج، افسردگی، اضطراب و ناراحتیهای یائسگی باشد. در این خصوص نباید هیچ نگرانی داشته باشید.
۵. چه تغییراتی در زندگی روزمره بهتر است در زمان یائسگی انجام داد؟
در هنگام یائسگی، مراقبت از تغذیه، ورزش منظم، مشغولیتهای اجتماعی، مراقبت از استرس و اضطراب و مراقبت از سلامت روانی میتواند در بهبود کیفیت زندگی تاثیر مثبتی بگذارد.
source