هشدار نوتام چیست؟

شاید عبارت «منطقه‌ی پرواز ممنوع» را شنیده باشید؛ این عبارت از مهم‌ترین کاربردهای هشداری است که برای ایمنی هواگردها از جمله هواپیماها ضروری است و با عنوان هشدار نوتام شناخته می‌شود.

صنعت هوانوردی عمومی از حساس‌ترین صنایع است و در همه جای جهان، ایمنی در آن حرف اول را می‌زند. به همین دلیل هم زمانی که شرایط منطقه‌ای مناسب نباشد، هشدارهای ویژه‌ای برای متخصصان هوانوردی صادر می‌شود تا خطر آسیب به مسافران هوایی به حداقل برسد. این هشدارها بسته به موضوع در دسته‌بندی‌های متفاوتی جای می‌گیرند و نوتام، یکی از کلیدی‌ترین آن‌هاست.

نوتام چیست؟

«نوتام» (NOTAM) کوتاه‌شده‌ی عبارت «اخطار به خلبان» (Notice to Airmen) است و در سال‌های اخیر با عناوین دیگری مانند «اخطار به هوانوردی» (Notice to Aviation) و «اخطار به مأموریت‌های هوایی» (Notice to Air Missions) هم شناخته می‌شود.

بنابراین نوتام پیامی است که اطلاعات زمان‌مند و عملیاتیِ مهم را به کارکنان حوزه‌ی عملیات پروازی اعلام می‌کند. اطلاعات درباره‌ی موارد مهمی که رخ داده یا قرار است رخ دهد، باید سریع اطلاع‌رسانی شود و زمان‌بندی آن برای انتشار در منابع دائمی، مناسب نیست. هشدارهای نوتام برای حفظ ایمنی پرواز و آگاهی موقعیتی صادر می‌شوند و موارد مختلف از بستن باند فرودگاه تا تمرینات نظامی یا روشن نبودن چراغ‌های برج را دربر می‌گیرند.

این سیستم جدا از سیستم کنترل ترافیک هوایی است که هواپیماها را در فاصله‌ی ایمن از یکدیگر نگه می‌دارد، اما یک ابزار حیاتی دیگر برای ایمنی هوایی به‌شمار می‌رود.

اطلاعیه‌های صادر شده توسط نوتام

با توجه به اینکه فلسفه‌ی نوتام این است که هرگونه تغییری با شرایط زیر، باید در سریع‌ترین زمان ممکن به تمامی بخش‌های درگیر در عملیات پرواز اطلاع داده شود، این بستر طیف گسترده‌ای از هشدارهای اطلاعاتی را پوشش می‌دهد. یک تغییر اگر دارای شرایط زیر باشد تحت نوتام اطلاع‌رسانی می‌شود.

• غیرمنتظره باشد.
• موقت باشد.
• بر ایمنی پرواز تأثیر مستقیم یا غیرمستقیم داشته باشد.

خلبانان پیش از برخاستن باید سیستم NOTAM را بررسی کنند تا از هرگونه موقعیتی که ممکن است بر ایمنی پرواز اثر بگذارد، آگاه شوند.
Credit: Bill Abbott/Wikimedia Commons

به همین دلیل است که حتی یک جرثقیل 20 متری کنار باند، یک چراغ خراب، یک لیزر در نزدیکی شهر، یا تجمع پرندگان در اطراف فرودگاه، همه در قالب نوتام اعلام می‌شوند و در پایگاه‌های مختلف اختصاصی و عمومی، از جمله سایت نوتام اداره هوانوردی فدرال می‌توان به آن‌ها دسترسی داشت.

نوتام چه چیزی را اطلاع می‌دهد؟

نوتام درباره‌ی تأسیسات، خدمات، روش‌ها یا خطراتی اطلاع‌رسانی می‌کنند که ممکن است بر عملیات پروازی تأثیر بگذارند. به عبارتی یکی از مهم‌ترین منابع اطلاعاتی برای ایمنی پرواز هستند و هر تغییری را که می‌تواند بر عملیات هوایی اثر بگذارد، به صورت کوتاه، فوری و کاملا عملیاتی بیان می‌کنند. از جمله این موارد می‌توان به بسته شدن موقت باند، خرابی سامانه‌های ناوبری، تعیین یا برچیدن محدوده‌های هوایی موقت، فعالیت‌های پروازی خاص مانند نمایش هوایی و پرش با چتر، یا هشدارهای آتشفشانی و پرتاب موشک اشاره کرد.

این تغییرات معمولا به اندازه‌ای حیاتی یا زمان‌مند هستند که نمی‌توانند در منابع دائمی مانند کتابچه‌های راهنما یا نقشه‌های هوانوردی منتشر شوند و به همین دلیل، نوتام نقش یک هشدار سریع را ایفا می‌کند. اطلاعاتی که نوتام منتقل می‌کند، به‌طور کلی در دسته‌های زیر قرار می‌گیرند.

وضعیت باند و تاکسی‌وی‌ها

بسیاری از نوتام‌ها به تغییرات زیرساختی فرودگاه مربوط می‌شوند. این بخش برای خلبانان اهمیت زیادی دارد چون مستقیما بر روند برخاست و فرود اثر می‌گذارد. از جمله آن‌ها می‌توان به بسته‌شدن کامل یا جزئی باند، لغزندگی سطح بر اثر آب و برف و یخ، عملیات عمرانی یا وجود تجهیزات روی باند، مسدود بودن تاکسی‌وی‌ها و کاهش طول قابل استفاده‌ی باند اشاره کرد. این گروه از هشدارهای نوتام، معمولا نخستین چیزهایی هستند که خلبان پیش از برنامه‌ریزی برای فرود بررسی می‌کند.

برف سنگین و مسدود شدن باند از مواردی است که در نوتام اعلام می‌شود.
Credit: AP Photo/Ted S. Warren

خدمات ناوبری و ارتباطی

اخلال یا قطع دسترسی به تجهیزات ناوبری می‌تواند بسیار خطرساز باشد. بنابراین، هر گونه تغییر در عملکرد سامانه‌ها فورا از طریق نوتام اعلام می‌شود. از جمله این موارد می‌توان خرابی یا از سرویس خارج شدن کمک‌ناوبری‌ها مانند VOR و DME و ILS، تغییر در الگوی چراغ‌های فرودگاه، خاموشی سامانه‌ی PAPI / VASI و محدودیت در سرویس‌های رادار، ATC و ارتباطی را نام برد.

وضعیت فضای هوایی

بیش‌ترین کاربرد هشدارهای نوتام پیرامون اطلاع‌رسانی درباره‌ی تغییرات موقت در فضای هوایی یک منطقه است. این موضوع می‌تواند شامل مواردی مانند ایجاد فضای هوایی ممنوعه، محدود یا خطرناک (Prohibited, Restricted, Danger Areas)، فعال‌سازی یا غیرفعال‌سازی مسیرهای هوایی، ایجاد محدودیت‌های موقت، تمرینات نظامی، عملیات پروازی ویژه یا سوخت‌گیری هوایی، فعالیت‌های فضایی، پرتاب موشک یا گذر قطعات ماهواره باشد که در آن به ارتفاع، شعاع و زمان محدودیت اشاره می‌شود. برای مثال، هنگام برگزاری نشست‌های سیاسی، همایش‌های جهانی یا حوادث امنیتی، نوتام‌های محدودیت موقت (TFR) صادر می‌شود.

موانع و تغییرات در محیط فرودگاه

هر مانع جدید دائمی یا موقت، به ویژه در فرودگاه‌های شلوغ می‌تواند بر ایمنی پرواز تأثیر بگذارد. به همین دلیل مواردی مانند اضافه‌شدن دکل مخابراتی، جرثقیل، برج‌های موقت، افزایش ارتفاع یک مانع موجود، روشن نبودن چراغ‌های هشداردهنده‌ی موانع یا فعالیت بالابرها یا تجهیزات عمرانی در نزدیکی سطوح حفاظت شده‌ی فرودگاه باید توسط نوتام اطلاع داده شود.

هر گونه تجهیزات اضافه و موقت در اطراف فرودگاه توسط نوتام اطلاع داده می‌شود.
Credit: Uniting Aviation

فعالیت‌های ویژه و خطرات محیطی

یکی از پرکاربردترین دسته‌های نوتام، به ویژه در پروازهای طولانی و بین‌المللی، هشدارهایی درباره‌ی خطرات طبیعی و فعالیت‌های تحقیقاتی یا صنعتی است. از جمله آن‌ها می‌توان به فوران آتشفشانی و ابر خاکستر، فعالیت پهپادها، شلیک توپخانه‌ای و تمرین تیراندازی نظامی، عملیات جست‌وجو و نجات، فعالیت آتش‌زن‌ها، لیزرها یا چراغ‌های شدید با احتمال اختلال در بینایی خلبان، و حتی تجمع پرندگان به عنوان یکی از پرکاربردترین نوتام‌ها اشاره کرد.

نوتام منطقه پرواز ممنوع، مانند جنگ اوکراین، می‌تواند فضای هوایی یک محدوده را به طور کامل از هواپیماهای تجاری خالی کند.
Credit: FlightRadar24

وضعیت فرودگاه و خدمات پشتیبانی

در برخی شرایط ممکن است فرودگاه‌ها به طور موقت برخی خدمات را ارائه ندهند. اعلام این موارد با نوتام انجام می‌شود و شامل دسترسی نداشتن به سوخت‌رسانی، خرابی سامانه‌ی یخ‌زدایی، تعطیلی گیت‌ها، پارکینگ‌ها یا منطقه‌های عملیاتی، تغییر در ظرفیت ترمینال یا توقف سرویس‌های زمینی، محدودیت‌های وزنی برای هواپیماها می‌شود. این موارد برای تیم‌های دیسپچ و مدیریت عملیات اهمیت کلیدی دارد.

تغییرات رویه‌ها و مقررات پروازی

گاهی نوتام شامل اعلام تغییرات در روش‌های عملیاتی می‌شود که ممکن است مستقیما در چک‌لیست یا عملکرد خلبان اثر بگذارد. از جمله آن‌ها تغییر روند تقرب و فرود، اعمال محدودیت‌های نویزگیری، قوانین جدید گذر از منطقه‌ی خاص و اعلام روش جدید برای جابه‌جایی زمینی هواپیماست. این گروه از نوتام‌ها بیشتر به پروازهای تجاری و خطوط هوایی مرتبط است.

هشدارهای جوی و شرایط محیطی

گزارش‌های هواشناسی معمولا توسط سامانه‌های METAR یا SIGMET صادر می‌شوند، اما در برخی پدیده‌ها اعلام از طریق نوتام صورت می‌گیرد. از جمله آب‌گرفتگی غیرمعمول در باند، آتش‌سوزی‌های گسترده اطراف فرودگاه، طوفان شن یا فعالیت شدید رعدوبرق که تجهیزات را از سرویس خارج کند، مه‌گرفتگی که باعث کاهش دید در سامانه‌های نوری شده باشد.

خوانش یک نوتام

نوتام‌ها معمولا مختصر، فشرده و پر از مخفف هستند و از اختصارات زیادی استفاده می‌کنند که اغلب برای افراد غیر هوانوردی مبهم هستند. اما همین مقدار اندک متن می‌تواند اطلاعات زیادی را در خود جای دهد. صدها کلمه‌ی اختصاری مختلف می‌توانند طیف وسیعی از اطلاعات را منتقل کنند که از بسته شدن تاکسی‌وی گرفته تا معیوب بودن انواع خاصی از چراغ‌های فرودگاه و حتی ناخوانا بودن علائم پیاده‌راه‌ها در فرودگاه را شامل می‌شود. برای خواندن درست نوتام باید به نکات زیر توجه شود.

• شناسه‌ی نوتام و حوزه‌ی جغرافیایی: معمولا با کد فرودگاه یا منطقه آغاز می‌شود.
• زمان آغاز و پایان: بازه‌ی زمانی که نوتام معتبر است.
• موضوع: باند، فضا، ناوبری، موانع و غیره.
• متن تشریحی: جزئیات عملیاتی و توصیه‌های امنیتی.

فرمت بین‌المللی نوتام ایکائو
Credit: ICAO

راهنماهای عملیاتی و دستورالعمل‌های ملی نهادهای ناظر هر کشور از جمله اداره هوانوردی فدرال یا سازمان هواپیمایی کشوری، مثال‌ها و قالب‌های استانداردی را ارائه می‌دهند تا تولیدکنندگان نوتام، متن قابل‌فهم‌تر و سازگارتری ایجاد کنند.

توقف پروازها بدون سیستم نوتام

سازمان هوانوردی به دلایل ایمنی، خدمه‌ی پرواز را ملزم به بررسی نوتام‌ها پیش از هر پرواز می‌کند. بدون دسترسی به این اطلاعات، یک هواپیما از نظر قانونی نمی‌تواند پرواز کند، چون ممکن است خطر ناشناخته‌ای در پیش باشد. برای نمونه خلبانی که سیاتل را برای پرواز به مقصد میامی ترک می‌کند، باید بداند که فرودگاه میامی باز است، باندهای فرودگاه خلوت هستند و تمام منابع ناوبری، مانند سیگنال‌های GPS و آنتن‌های ناوبری زمینی که خلبان ممکن است هنگام پرواز از آن‌ها استفاده کند، به درستی کار می‌کنند.

از نظر تئوری، آن‌ها می‌توانند با فرودگاه میامی تماس بگیرند و اطلاعات را بپرسند و سپس با شخصی که بر هر یک از تجهیزات کمک ناوبری در مسیر آن‌ها نظارت دارد، تماس بگیرند، اما این کار زمان زیادی می‌برد. راه بسیار کارآمدتر برای جمع‌آوری این اطلاعات قبل و در حین پرواز، استفاده از سیستم نوتام است.

در نبود سیستم نوتام، پرواز انجام نمی‌شود.
Credit: AP

در نهایت، نوتام یکی از کلیدی‌ترین عناصر در ایمنی هوانوردی است و اگر از کار بیفتد، خلبانان امکان پرواز ایمن را نخواهند داشت و به همین دلیل است که هواپیماها تنها تا زمانی که سیستم نوتام فعال و در حال کار باشد، امکان پرواز دارند.

چالش‌های نوتام و نوآوری در آن

در سال‌های اخیر، ضعف‌های مهمی در ساختار و ارائه‌ی هشدار نوتام آشکار شده است؛ از جمله حجم بسیار زیاد و ازدحام اطلاعات که باعث می‌شود هشدارهای حیاتی در میان ده‌ها نوتام کم‌اهمیت گم شوند. همچنین قالب قدیمی و مبتنی بر مخفف‌ها و کدهای فشرده، گاهی باعث ابهام و سوء برداشت می‌شود تا جایی که حتی در برخی حوادث هوانوردی نقش غیرمستقیم داشته است. زیرساخت‌های قدیمی انتشار نوتام هم در نوع خود مشکل‌ساز است و نمونه‌ی معروف آن، اختلال گسترده‌ی سال 2023 در آمریکا بود که به دلیل خرابی پایگاه داده‌ی نوتام هزاران پرواز را متوقف کرد.

برای حل این مشکلات، جامعه‌ی هوانوردی به سمت دیجیتالی‌سازی نوتام حرکت کرده است. نوتام دیجیتال مبتنی بر استاندارد AIXM است که اطلاعات هوانوردی را از قالب متنی و مبهم به داده‌های سازمان‌یافته، تحلیل‌پذیر و نمایش‌پذیر در سامانه‌های هوشمند تبدیل می‌کند. این رویکرد امکان فیلتر کردن نوتام‌ها را بر اساس مسیر، ارتفاع، نوع پرواز و نیاز عملیاتی فراهم می‌سازد و باعث تمرکز بر هشدارهای واقعا حیاتی می‌شود.

در دیجیتال نوتام، امکان شبیه‌سازی سه‌بعدی داده‌ها هم وجود دارد.
Credit: Hexagon

مدرن‌سازی نوتام‌ها، هم روش ارائه‌ی اطلاعات را بهبود و هم ایمنی پرواز را افزایش می‌دهد. چون خلبانان و برنامه‌ریزان پرواز دیگر با متن‌های فشرده و صفحات طولانی روبه‌رو نیستند، بلکه داده‌های دقیق، به‌روز و قابل درک دریافت می‌کنند. دیجیتالی شدن نوتام‌ها مسیری است که می‌تواند آینده‌ی مدیریت اطلاعات هوانوردی را دگرگون کند و خطر خطاهای انسانی و تأخیرهای عملیاتی را کاهش دهد.

جمع‌بندی

نوتام ابزار حیاتیِ ایمنی پرواز به شمار می‌رود و داده‌های لحظه‌ای و کاربردی برای ایمنی هوانوردی ارائه می‌دهد. اما برای مؤثر بودن نیازمند نگارش واضح، مدیریت داده و مدرن‌سازی زیرساخت‌هاست. حرکت به سمت نوتام دیجیتال و استانداردسازی سراسری در کنار تمرکز بر پاک‌سازی پایگاه‌های نوتام از اطلاعات قدیمی، دو مسیر کلیدی برای افزایش اثرگذاری این اطلاعیه‌ها به شمار می‌رود. در عین حال، خلبانان و تیم‌های عملیاتی باید همچنان به بررسی دقیق نوتام‌ها بپردازند چون یک نوتام به موقع، می‌تواند به طور کامل از بروز حادثه جلوگیری کند.

منابع: FAA, ICAO, Eurocontrol, AP, CNN, The Conversation