آشنایی با دنباله دار اطلس؛ بازدیدکننده‌ی خارجی منظومه‌ی شمسی!

دنباله‌دار میان‌ستاره‌ای C/2025 K1 که با نام «اطلس» شناخته می‌شود، از اواسط سال 2025 توجه جامعه‌ی علمی و علاقه‌مندان نجوم را به خود جلب کرده است.

برخلاف دنباله‌دارهای معمول که در منظومه‌ی شمسی ما متولد می‌شوند، این دنباله‌دار از فضای میان‌ستاره‌ای آمده است و بدین ترتیب پس از  «اوموآموا» (1I/’Oumuamua) در سال 2017 و «بوریسوف» (2I/Borisov)، سومین جرم میان‌ستاره‌ای تأییدشده است که از منظومه‌ی شمسی بازدید می‌کند. کشف و رصدهای بعدی آن، شیوه‌ی تفکر ستاره‌شناسان درباره‌ی ترکیب و رفتار دنباله‌دارها در فراسوی منظومه‌ی شمسی را تغییر می‌دهد.

‌
برای دیدن خلاصه این مقاله با هوش مصنوعی کلیک کنید!

کشف اطلس

دنباله‌دار اطلس نخستین بار توسط «سیستم آخرین هشدار برخورد سیارک به زمین» (Asteroid Terrestrial-impact Last Alert System) یا «اطلس» (ATLAS) شناسایی و تحت عنوان C/2025 K1 شناخته شد. این مجموعه شبکه‌ای از تلسکوپ‌های میدان گسترده است که برای شناسایی اجرام کوچک با احتمال برخورد به زمین، ساخته شده است.

حرکت دنباله‌دار اطلس در پس‌زمینه ستارگان و کشف آن
Credit: ATLAS/University of Hawaii/NASA

ابتدا ایستگاه اطلس در شیلی، 1 و 2 جولای 2025 (10 و 11 تیر 1404) این جرم را شناسایی کرد و مشاهدات بعدی هم خیلی سریع نشان داد که مدار آن هذلولی است؛ نشانه‌ی روشنی از اینکه در حصار گرانشی خورشید نیست و از فضای میان‌ستاره‌ای آمده است و به همین دلیل هم «سومین میان‌ستاره‌ای/اطلس» (3I/ATLAS) نام گرفت. اشتراک‌گذاری سریع داده‌ها بین رصدخانه‌های سراسر جهان، امکان شروع بررسی‌های مداری و پیگیری فیزیکی را در عرض چند روز فراهم کرد.

اهمیت مهمان میان‌ستاره‌ای اطلس

«دنباله‌دار» (Comet) یک جرم فضایی است که از گرد و غبار، گاز منجمد، سنگ و مواد آلی تشکیل شده و با نزدیکی به خورشید، یخ‌های آن تبخیر می‌شود، دُم درخشان و زیبایی را در خلاف جهت تابش خورشید پدید می‌آورد. این دُم و هسته‌ی مرکزی، ویژگی اصلی دنباله‌دارها هستند.

اما بیشتر دنباله‌دارها در مدارهای بیضوی به دور خورشید می‌چرخند که باعث می‌شود در منظومه‌ی شمسی باقی بمانند. در مقابل، اجرام میان‌ستاره‌ای از منظومه‌های ستاره‌ای دیگر می‌آیند و در مسیرهای هذلولی کشیده عبور می‌کنند. بدین ترتیب نمونه‌های طبیعی ارزشمندی از مواد و شرایط دیگر نقاط کهکشان فراهم می‌کنند.

مدار دنباله‌دار اطلس در منظومه شمسی
Credit: JPL/Bolin, et al.

اما باید در نظر داشت، این اجرام تا کنون هرگز به عنوان سفینه فضایی بیگانگانی که از ژرفای کیهان به سوی ما سفر کرده‌اند، اثبات نشده‌اند و این جنجال‌ها پیرامون آن‌ها، صرفا در حد فرضیه و حتی شبه علم باقی می‌ماند. می‌توان آن‌ها را اجرام کوچکی دانست که پیشینه‌ی شیمیایی و فیزیکی دیگر منظومه‌های سیاره‌ای را با خود حمل می‌کنند. در حقیقت هر بازدیدکننده‌ی میان‌ستاره‌ای، فرصتی بی‌نظیر برای آزمایش مدل‌های شکل‌گیری سیارات، شیمی فرار مواد و توزیع مواد آلی در سراسر کهکشان راه شیری ارائه می‌دهد.

سرچشمه‌ی اطلس

با وجود اینکه دانشمندان می‌توانند جهت ورود دنباله‌دار اطلس به منظومه‌ی شمسی را دقیقا تعیین کنند، اما این کار مشخص نمی‌کند که منشأ آن در کدام قسمت کهکشان بوده است. این تخمین‌ها، مانند ردیابی یک خط مستقیم ساده نیست چون اگر این جرم میلیون‌ها سال در فضا سفر کرده باشد، مسیر آن بارها توسط گرانش ستارگان، ابرهای مولکولی و حتی بازوهای مارپیچی خود کهکشان تغییر کرده است.

اما می‌توان دریافت که احتمالا در مداری به دور یک ستاره شروع به حرکت کرده است. به گمان پژوهشگران، اطلس احتمالا در اثر برخورد نزدیک با یک سیاره‌ی غول‌پیکر یا ستاره‌ی نزدیک دیگر، از منظومه‌ی ستاره‌ای مادر خود خارج شده است. بر اساس رصدهای تلسکوپ‌های فضایی جیمز وب و «اسفرکس» (SPHEREx)، این دنباله‌دار کربن دی‌اکسید زیادی دارد که نشان می‌دهد در فاصله‌ای دور از ستاره‌ی مادر خود تشکیل شده است؛ یعنی جایی که دما به اندازه‌ی کافی سرد است تا کربن دی‌اکسید به جامد تبدیل شود.

مطالعات اولیه همچنین نشان می‌دهد که اطلس می‌تواند بین 3 تا بیش از 13 میلیارد سال قدمت داشته باشد و این یعنی حتی می‌تواند از منظومه‌ی شمسی با 4.6 میلیارد سال سن، قدیمی‌تر باشد. از سوی دیگر اگر این تخمین درست باشد، آن را به قدیمی‌ترین دنباله‌داری تبدیل می‌کند که تا کنون دیده شده است.

ویژگی‌های دنباله‌دار اطلس

یکی از تلاش‌های پژوهشگران، بررسی ویژگی‌های دنباله‌دار اطلس بوده است تا به عنوان سومین جرم میان‌ستاره‌ای تأیید شده، دید کاملی از آن داشته باشند.

سرعت دنباله‌دار اطلس

با نزدیک شدن به خورشید، دنباله‌دار اطلس در اثر کشش گرانشی خورشید سرعت می‌گیرد. این سرعت در حضیض خورشیدی به بیشینه مقدار خود می‌رسد، که در آن نقطه انتظار می‌رود دنباله‌دار نسبت به خورشید با سرعت 68 کیلومتر بر ثانیه حرکت کند.

ابعاد و ترکیب دنباله‌دار اطلس

برآوردها از اندازه‌ی هسته‌ی دنباله‌دار اطلس متفاوت است. بررسی‌های اولیه نشان می‌داد که هسته، بسته به فرضیات مربوط به بازتاب (آلبدو) و تولید گرد و غبار از چند صد متر تا چند کیلومتر قطر دارد. در ارتباط با ترکیب مواد تشکیل‌دهنده، اندازه‌گیری‌های طیف‌سنجی یک ترکیب شیمیایی غنی را نشان می‌دهد.

دنباله‌دار اطلس از نگاه رصدخانه جمنای
Credit: Gemini Observatory/NOIRLab/NSF/AURA/Shadow

به ویژه، نسبت بالای مواد فرار دارای کربن (مانند کربن دی‌اکسید) به آب در مقایسه با بسیاری از دنباله‌دارهای منظومه شمسی جالب توجه است. این اثر انگشت شیمیایی به محیط‌های تشکیل یا تاریخچه‌های گرمایی مختلف در منظومه‌ی مادر دنباله‌دار اشاره دارد و به نوعی شواهد مستقیمی است که اخترشناسان از آن برای اصلاح نظریه‌های مربوط به چگونگی تشکیل و تکامل جامدات و یخ‌ها در اطراف ستارگان دیگر استفاده می‌کنند.

از دست دادن شدید آب

یکی از خبرسازترین یافته‌ها درباره‌ی دنباله‌دار اطلس در نتیجه‌ی رصد فرابنفش و پرتو ایکس آن حاصل شد که نشان داد این جرم فضایی در حالی که هنوز از خورشید دور بود، به طرز غیرمنتظره‌ای مقادیر زیادی بخار آب را که تا حدود 2.9 واحد نجومی کشیده شده‌اند، به بیرون می‌راند. ابزارهایی از جمله رصدخانه‌ی سوئیفت ناسا، نرخ از دست دادن آب را در حدود ده‌ها کیلوگرم در ثانیه اندازه‌گیری کردند، نرخی که پژوهشگران آن را با «شلنگ آتش‌نشانی» مقایسه می‌کنند و نسبت به دنباله‌دارهای منظومه شمسی در آن فاصله، غیرمعمول است.

این رصدها، پرسش‌های تازه‌ای را درباره‌ی چگونگی شکل‌گیری یخ‌های دنباله‌دارهای میان‌ستاره‌ای شکل داده و دانشمندان را به پرسش واداشته است که آیا دنباله‌دارهایی که اطراف ستارگان دیگر تشکیل می‌شوند، می‌توانند رفتار بسیار متفاوتی نسبت به دنباله‌دارهای آشنای ما داشته باشند؟

آنچه در تلسکوپ دیده می‌شود

دنباله‌دار اطلس توسط طیف وسیعی از ابزارها مشاهده شده است که شامل تلسکوپ‌های زمینی از جمله جمنای و دیگر رصدخانه‌های بزرگ، تلسکوپ‌های فضایی مانند هابل، مدارگردهای مریخی که در طول عبور دنباله‌دار جهت‌گیری مناسبی داشتند و البته تلسکوپ‌های منجمان آماتور  می‌شود.

دنباله‌دار اطلس از نگاه هابل
Credit: NASA, ESA, D. Jewitt (UCLA), J. DePasquale (STScI)

تصاویر هابل، هاله‌ای از غبار را به شکل قطره‌ی اشک نشان داد که از یک هسته‌ی فشرده بیرون می‌زد، در حالی که مدارگردهای مریخ، هنگام عبور دنباله‌دار از نزدیکی سیاره‌ی سرخ، نماهای دقیق‌تری را ثبت کردند که کمک کرد دانشمندان فعالیت دنباله‌دار را در فاصله‌ها و زاویه‌های مختلف پایش کنند. مدارگردهای «اگزومارس» (ExoMars) و «مارس اکسپرس» (Mars Express) آژانس فضایی اروپا هم هنگام نزدیک شدن دنباله‌دار به مریخ، به سمت آن نشانه رفتند تا خیلی سریع این دارایی میان‌سیاره‌ای را بکاوند.

شیوه‌ی رصد

انتظار نمی‌رود که وضعیت دنباله‌دار اطلس در آسمان، به یک منظره‌ی چشم‌نواز برای چشم غیرمسلح تبدیل شود. طبق مدل‌سازی روشنایی و هندسه‌ی دنباله‌دار، این جرم کم‌نور باقی خواهد ماند و برای رصد آن به استفاده از ابزارهای نجومی و به ویژه تلسکوپ نیاز خواهید داشت. به عنوان راهنمای اینکه به کجا نگاه کنید، پایگاه‌های اینترنتی مانند TheSkyLive و دیگر ابزارهای نجومی مشابه، موقعیت به‌روز، پیش‌بینی قدر و زمان‌های طلوع و غروب را برای ناظرانی که از تلسکوپ و دوربین دوچشمی استفاده می‌کنند، فراهم می‌کنند.

22,300,000 تومان

در سبد خرید 20+ نفر

پیش‌بینی می‌شود که نزدیک‌ترین فاصله‌ی این دنباله‌دار به زمین در سال 2025، در 25 نوامبر 2025 (4 آذر 1404) روی دهد و تقریبا به 0.403 واحد نجومی (حدود 60 میلیون کیلومتر) برسد. فاصله‌ای که همچنان برای تماشاگران آسمان شب دور است و بنابراین انتظار می‌رود که حتی در آن زمان هم با چشم غیرمسلح دیده نشود و برای رصد آن دست کم به تلسکوپ‌های آماتوری متوسط نیاز باشد. برای رصد بهتر، باید نشست‌های رصدی را حوالی طلوع یا غروب برنامه‌ریزی کرد که فاصله‌ی زاویه‌ای دنباله‌دار از خورشید در وضعیت مطلوبی باشد.

سبز دیده شدن دنباله‌دار اطلس هنگام ماه‌گرفتگی
Credit: Michael Jäger/Gerald Rhemann

پیام‌آور دنیای میان‌ستاره‌ای

هر دنباله‌دار میان‌ستاره‌ای، بیشتر از پاسخ، باعث پرسش‌های تازه می‌شود. برای نمونه ترکیب اطلس، تا چه اندازه نمایانگر دیگر منظومه‌های ستاره‌ای است و آیا در منطقه‌ای بسیار متفاوت از کمربند کویپر یا ابر اورت ما شکل گرفته است؟ پایش مداوم حرکت آن و تحلیل‌های آزمایشگاهی، مدل‌سازی و مقایسه با اجرام مشابه، طبقه‌بندی بهتری از جایگاه اطلس ارائه می‌دهد.

دنباله‌دار اطلس هم یک پیام‌آور میان‌ستاره‌ای نادر است که با نشان دادن رفتار فرار مواد و مشخصات شیمیایی متمایز خود، ستاره‌شناسان را شگفت‌زده کرده و توجه منجمان آماتور و عکاسان نجومی را هم به خود جلب کرده تا ابزارها را به سمت آسمان بگیرند و فرصت دیدار با این میهمان از فضای میان‌ستاره‌ای را از دست ندهند.

هرچند این دنباله‌دار با چشم غیرمسلح مشاهده نخواهد شد، اما همکاری صورت گرفته برای کشف، شناسایی رفتار و تصویربرداری از آن نشان‌دهنده‌ی قدرت تلاش‌های علمی مشترک بین‌المللی، به ویژه زمانی است که یک مهمان از فراسوی منظومه‌ی شمسی به نزدیکی خانه‌ی ما می‌رسد. باید دید تا چه اندازه می‌توانیم پیام آن را درک کنیم.

عکس کاور: طرحی گرافیکی از دنباله‌دار اطلس
Credit: Robert Lea

منابع: NASA, Space, Planetary Society, Live Science