به مناسبت روز ملی نجوم؛ چرا نجوم آماتوری اهمیت دارد؟

هر ساله زادروز ابوریحان بیرونی به عنوان روز ملی نجوم گرامی داشته می‌شود و این مناسبت، بار دیگر فرصتی فراهم می‌کند تا مردم در شلوغی‌های زندگی نگاهی به دنیای نجوم آماتوری و علم در معنای عام داشته باشند.

از سال 1401 (2022 میلادی) که سال جهانی علوم پایه نام‌گذاری شده بود و هم‌زمان با هزار و پنجاهمین زادروز «ابوریحان بیرونی» (Abu Rayhan Al-Biruni) که فعالیت‌های گسترده‌ای در زمینه‌ی اخترشناسی انجام داده، روز 13 شهریور تحت عنوان روز ملی نجوم نام گرفته است که فرصت مناسبی برای توجه به نجوم آماتوری و ترویج علم در میان قشرهای مختلف مردم فراهم می‌کند. به همین بهانه نگاهی داریم به اینکه چرا نجوم آماتوری این‌قدر اهمیت دارد و باید در کانون توجه علاقه‌مندان ترویج علم باشد.

شاید اغراق نباشد که بگوییم نجوم آماتوری، یعنی پرداختن به دنیای اخترشناسی بدون تحصیلات و پژوهش آکادمیک در آن، فقط تماشای ستاره‌ها نیست؛ بلکه یک بستر مناسب برای یادگیری، پژوهش و کنش اجتماعی است که می‌تواند هم‌زمان به پیشرفت علم، آموزش نسل جوان، سیاست‌گذاری شهری و حتی سلامت روان جامعه کمک کند. این زمینه‌ی علمی، به بهترین و فراگیرترین شیوه، علم را با زیست شهروندی پیوند می‌دهد و از مشارکت واقعی در پژوهش‌های حرفه‌ای گرفته تا مقابله با آلودگی نوری و الهام‌بخشی فرهنگی از اثرات آن است.

علم در دسترس

نجوم را باید یکی از دردسترس‌ترین علوم دانست. از نخستین باری که کودک با شب آشنا می‌شود، حتی امروز و در حضور آلودگی نوری شهرها، مفهوم ماه، سیارات، ستارگان و شهاب هم برایش نزدیک و دسترس‌پذیر می‌شود. می‌توان گفت انسان از نخستین سال‌های زندگی خود، پیوندی با بی‌کران کیهان دارد.

همین دسترس‌پذیری باعث شده که نجوم یکی از فراگیرترین علوم باشد. برای شروع آشنایی با آسمان شب، نه به تلسکوپ حرفه‌ای نیاز است و نه به تجهیزات گران‌قیمت؛ بلکه حتی با چشم غیرمسلح هم می‌توان صورت‌های فلکی، سیارات پرنور، برخی ستارگان، شهاب‌ها و ماه‌گرفتگی و خورشیدگرفتگی را مشاهده کرد.

نجوم از کودکی علمی در دسترس است.
Credit: National Geographic

نجوم آماتوری یک علم ارزان است و حتی می‌توان با ابزارهای ساده‌ای مثل یک نقشه‌ی آسمان یا اپلیکیشن‌های رایگان موبایل، تجربه‌ی رصد را کامل‌تر کرد. این علم، برخلاف تصور رایج، مخصوص دانشمندان حرفه‌ای یا رصدخانه‌های بزرگ نیست بلکه نجوم آماتوری در حقیقت دعوتی برای بازگشت به همان حس کنجکاوی نخستین انسان و تبدیل آن به فعالیتی آگاهانه و هدفمند است.

امروزه حتی مانع ورود به دنیای نجوم آماتوری کمتر از همیشه است. برای مشارکت در پروژه‌های علمی به تلسکوپ گران‌قیمت نیاز نیست و حتی بخشی از ستارگان متغیر با چشم غیرمسلح یا دوربین دوچشمی هم قابل بررسی و پایش هستند. حتی «انجمن رصدگران ستارگان متغیر» (AAVSO) شبکه‌ای از تلسکوپ‌های رباتیک را برای اعضا فراهم کرده است یا بسیاری از پروژه‌های شهروند-دانشمندی مبتنی بر وب با یک گوشی هوشمند هم در دسترس هستند.

مشارکت در اکتشاف و تولید دانش

نجوم از معدود علوم طبیعی است که در آن، علاقه‌مندان غیرحرفه‌ای می‌توانند داده‌ی علمی با ارزش تولید کنند. از جمله نمونه‌های کلاسیک این موضوع می‌توان به شبکه‌ی جهانی رصد ستارگان متغیر اشاره کرد که انجمن AAVSO از بیش از یک قرن پیش ایجاد کرده و هنوز هم سالانه از هزاران رصدگر آماتور داده‌هایی را دریافت می‌کند که مستقیما وارد پایگاه‌های علمی می‌شوند.

یا پروژه‌های علمی جمع‌سپاری مانند «باغ وحش کهکشان» (Galaxy Zoo) با کمک داوطلبان آماتور، میلیون‌ها کهکشان را طبقه‌بندی کرده‌اند که در نهایت به مقالات علمی و کشفیات غیرمنتظره انجامیده‌اند. از دیگر پروژه‌های گسترده در این زمینه می‌توان به پروژه‌های شهروند-دانشمند اشاره کرد که برای نمونه توسط ناسا پیش می‌رود و شامل مجموعه‌ای از برنامه‌های سیاره‌ای و فضایی می‌شود.

می‌توان گفت که نجوم آماتوری امروز به بلوغی در تولید دانش برای برنامه‌های جدی علمی رسیده است که مشابه آن را در کمتر زمینه‌ی علمی می‌توان پیدا کرد.

تربیت مهارت‌های علمی و سواد داده

نجوم آماتوری پلی میان کنجکاوی بشر و روش‌های ساختارمند علمی است که شامل طرح پرسش، طراحی نشست رصدی، اندازه‌گیری، ثبت و تحلیل داده و گزارش‌نویسی می‌شود. نهادهای بین‌المللی مانند اتحادیه‌ی بین‌المللی نجوم (IAU) صراحتا بر نقش پیوندی نجوم با جامعه، آموزش و توسعه علمی تأکید می‌کنند و به همین دلیل، پروژه‌های نجوم شهروندی فعال باقی مانده است.

از سوی دیگر همین چرخه‌ی مشاهده تا تفسیر، بهترین تمرین «سواد داده» برای نوجوانان و دانشجویان است. کار با نمودارهای نوری، نمودارهای کالیبراسیون، تخمین عدم قطعیت و حتی برنامه‌نویسی پردازش تصاویر نجومی، در آینده حتی برای رشته‌های به جز نجوم، از علوم داده گرفته تا بینایی ماشین کاربرد دارند.

بسیاری از پژوهشگاه‌های اخترشناسی، در زمان‌های مشخصی مانند روز ملی نجوم درهای خود را به روی عموم باز می‌کنند.
Credit: Baker Observatory

کمک به کاهش آلودگی نوری

کاهش تعداد چیزهایی که در آسمان شب می‌بینیم، به دلیل نورهای اضافه‌ی زندگی بشری و به عبارتی آلودگی نوری است. روشنایی آسمان شب به طور متوسط سالانه حدود 7 تا 10 درصد افزایش پیدا می‌کند و این موضوع نیازمند مقابله‌ی آگاهانه است که بدون مشارکت شهروندان ممکن نیست. از کاهش استفاده از نورهای غیرمفید و استفاده از نورپردازی هوشمند گرفته تا ثبت داده‌های میزان تاریکی آسمان در هر منطقه، فعالیت‌هایی است که تنها توسط شهروندان امکان‌پذیر است.

امنیت سیاره‌ای همگانی

با شمار زیاد علاقه‌مندان به نجوم، می‌توان گفت که شبکه‌ی جهانی منجمان آماتور، چشم‌های افزوده‌ی جامعه‌ی علمی به شمار می‌روند. از شکار آذرگوی‌ها و پایش بارش‌های شهابی گرفته تا رصد رد «اجرام نزدیک زمین» (NEOs) و پیگیری اجرام گذرنده از مقابل ستاره‌ها، همه با کمک منجمان آماتور ممکن می‌شود تا از سیاره‌ی زمین در مقابل تهدیدات اجرام فضایی محافظت کنند.

به گفته‌ی ناسا شهروند-ستاره‌شناسان می‌توانند در پروژه‌های واقعی از پایش سیارک‌ها تا تحلیل داده‌های مأموریت‌ها، نقش مؤثری داشته باشند، تا جایی که برخی از برنامه‌ها به طور مشخص برای مشارکت منجمان آماتور طراحی می‌شوند.

سلامت روان، پیوند فرهنگی و حس تعلق به کیهان

نگاه به آسمان شب تجربه‌ای مشترک در فرهنگ‌های گوناگون در سراسر تاریخ محسوب می‌شود اما استمرار این تجربه که امروز با توجه به آلودگی نوری در خطر است، تنها با کمک جمعیت منجمان آماتور ممکن است. برنامه‌های ترویجی اتحادیه بین‌المللی نجوم و رویدادهای عمومیِ نجومی در کشورهای مختلف از جمله در ایران، بهانه‌ای برای دور هم جمع شدن‌های خانوادگی و اجتماعی هستند و حس همکاری برای دانستن را تقویت می‌کنند. حسی که به ویژه برای کودکان و نوجوانان در آینده به کنشگری علمی در موضوعات مختلف از جمله محیط زیست و انرژی هم تبدیل می‌شود.

آسمان شب همیشه منبع الهام و نگاه بشر بوده است.
Credit: sjredwin1, Adobe Stock

پژوهش کم‌هزینه، اثرگذاری گسترده

از نگاه اجتماعی-اقتصادی و سیاست‌گذاری علم هم نجوم آماتوری یک «اهرم چندبرابرساز» است. هزینه‌های مشارکت در این حوزه پایین است اما بازدهی آموزشی-پژوهشی بالایی دارد. هر ساعتی که به صورت داوطلبانه صرف طبقه‌بندی کهکشان‌ها یا گزارش آسمان شب می‌شود، هزینه‌ی عمومی پژوهش را کاهش می‌دهد و هم‌زمان سرمایه‌ای انسانی می‌سازد که در آینده نقش مؤثری در برنامه‌نویسی، مهندسی اپتیک، تدریس علوم پایه یا فعالیت‌های زیست‌محیطی دارد.

سخن پایانی

در نهایت باید گفت که نجوم آماتوری علمی برای تماشا و اثرگذاری است. توجه به نجوم آماتوری، سرمایه‌گذاری در زمینه‌ای است که هم‌زمان لذت اکتشاف، فرهنگ علم، داده‌های معتبر، آموزش پایدار و کنش اجتماعی می‌سازد. بنابراین اغراق نیست که بگوییم برای داشتن آسمان تاریک، برای تربیت نسل تازه‌ای از دانش‌پژوهان قدرتمند و برای پیشبرد سریع‌تر کاوش‌های علمی، توانمندسازی جامعه‌ی نجوم آماتوری، یکی از مؤثرترین راهکارهاست؛ راهکاری که می‌تواند از پشت بام هر خانه‌ای آغاز شود…

عکس کاور: منجم آماتور مشغول رصد ستارگان
Credit: Jon Hicks, Getty Images

منابع: Space, NASA, Globe at Night, IAU, انجمن نجوم ایران

900,000

700,000

تومان