موشک بالستیک چیست؟ هر آنچه باید بدانید

موشک بالستیک یکی از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین فناوری‌های نظامی عصر ما به شمار می‌رود که نه تنها معادلات نبرد، بلکه چشم‌انداز ژئوپلیتیک جهانی را نیز به کلی تغییر داده است. اگر بخواهیم به این پرسش که «موشک بالستیک چیست» یک پاسخ ساده بدهیم، باید بگوییم این سلاح یک پرتابه‌ی قدرتمند است که بخش بزرگی از مسیر خود را بدون نیروی موتور و تنها با تکیه بر شتاب اولیه‌ی خود طی می‌کند؛ درست مانند سنگی که با قدرت پرتاب می‌شود و یک مسیر کمانی را در آسمان می‌پیماید. این ویژگی منحصر به فرد، موشک بالستیک را به ابزاری کلیدی در راهبردهای دفاعی و بازدارندگی بسیاری از کشورهای جهان تبدیل کرده است.

‌
برای دیدن خلاصه این مقاله با هوش مصنوعی کلیک کنید!

موشک بالستیک چیست؟

برای درک بهتر عملکرد یک موشک بالستیک، باید به سازوکار پرواز آن نگاهی دقیق‌تر بیندازیم. این موشک پس از روشن شدن موتورهای قدرتمند خود در دقایق اولیه، با سرعتی سرسام‌آور اوج می‌گیرد. اما پس از اتمام سوخت، موتورها خاموش می‌شوند و موشک به یک جسم رها شده در فضا تبدیل می‌شود که مسیر آن تنها تحت تاثیر نیروی گرانش و تکانه‌ی اولیه‌ی پرتاب قرار دارد. این مسیر کمانی شکل که بخش زیادی از آن در خارج از جو زمین طی می‌شود، «مسیر بالستیک» نام دارد.

هر موشک بالستیک از سه جزء اصلی تشکیل می‌شود: سیستم پیشرانش که انرژی اولیه را تامین می‌کند، سامانه‌ی هدایت که مسیر را در فاز اولیه تنظیم می‌کند و کلاهک جنگی که بخش تخریب‌کننده‌ی سلاح است.

سیستم‌های پیشرانش که نیروی محرکه‌ی اصلی موشک را فراهم می‌کنند، به دو دسته‌ی اصلی تقسیم می‌شوند: سوخت مایع و سوخت جامد.

موشک‌های سوخت مایع، مانند موشک V-2 آلمان در جنگ جهانی دوم که به عنوان اولین موشک بالستیک تاریخ شناخته می‌شود، از سوخت و اکسیدکننده‌ای استفاده می‌کنند که در مخازن جداگانه نگهداری می‌شوند. این فناوری نیروی رانش زیادی تولید می‌کند، اما یک ضعف بزرگ دارد: فرآیند سوخت‌گیری پیش از پرتاب، زمان‌بر و پیچیده است. این تاخیر، یک نقطه‌ی ضعف حیاتی ایجاد می‌کند، زیرا دشمن فرصت پیدا می‌کند تا فعالیت‌های آماده‌سازی را شناسایی کرده و حمله‌ای پیشگیرانه انجام دهد.

در مقابل، موشک‌های سوخت جامد یک جهش بزرگ در این فناوری بودند. در این نوع موشک، سوخت و اکسیدکننده از قبل به صورت یک ترکیب پایدار و جامد در بدنه‌ی موشک قرار گرفته‌اند. این ویژگی به موشک‌های سوخت جامد مزایای راهبردی بی‌نظیری می‌بخشد. آن‌ها بسیار سریع‌تر آماده‌ی شلیک می‌شوند، نگهداری ساده‌تری دارند و قابل اعتمادتر هستند. این توانایی واکنش سریع، آسیب‌پذیری پیش از پرتاب را تقریبا به صفر می‌رساند و به یک موشک بالستیک اجازه می‌دهد تا به یک سلاح بازدارنده‌ی واقعی با قابلیت «حمله‌ی دوم» تبدیل شود. یعنی حتی اگر کشوری مورد حمله‌ی غافلگیرانه قرار بگیرد، همچنان می‌تواند با سرعت به آن پاسخ دهد.

سفری 30 دقیقه‌ای به آن سوی کره زمین

پرواز یک موشک بالستیک فرآیندی مهندسی شده و دقیق است که در سه مرحله‌ی اصلی انجام می‌شود و می‌تواند در کمتر از 30 دقیقه، یک کلاهک جنگی را از قاره‌ای به قاره‌ی دیگر منتقل کند.

1. مرحله‌ی بوست (Boost Phase): این مرحله که بین 3 تا 5 دقیقه طول می‌کشد، با احتراق موتورها و جدا شدن موشک از سکوی پرتاب آغاز می‌شود. در این فاز، موشک با نیرویی عظیم به سمت خارج از جو زمین حرکت می‌کند. به دلیل شعله‌ی بزرگ و حرارت شدید موتورها، شناسایی موشک در این مرحله توسط ماهواره‌های هشدار اولیه آسان‌تر است و به همین دلیل، این فاز بهترین فرصت برای سیستم‌های دفاعی جهت رهگیری به شمار می‌رود.
2. مرحله‌ی میانی (Mid-course Phase): پس از خاموش شدن موتورها، طولانی‌ترین بخش سفر موشک آغاز می‌شود. کلاهک جنگی در سکوت و خلا فضا، یک مسیر کمانی قابل پیش‌بینی را بر اساس قوانین فیزیک طی می‌کند. اما این مرحله، یک میدان نبرد خاموش و راهبردی است. موشک‌های پیشرفته در این فاز چندین کلاهک مستقل (MIRV) و ده‌ها هدف فریبنده (Decoy) را رها می‌کنند. این کار سیستم‌های دفاعی دشمن را با چالشی بزرگ روبرو می‌کند؛ آن‌ها باید در میان انبوهی از اهداف واقعی و کاذب که همگی با سرعتی نزدیک به 25,000 کیلومتر بر ساعت حرکت می‌کنند، کلاهک‌های اصلی را تشخیص دهند.
3. مرحله‌ی پایانی (Terminal Phase): این مرحله با ورود مجدد کلاهک به جو زمین شروع می‌شود. وسیله‌ی بازورود (Re-entry Vehicle) با سرعتی باورنکردنی به لایه‌های متراکم جو برخورد کرده و به دلیل اصطکاک شدید با هوا، به یک گلوله‌ی آتشین تبدیل می‌شود. در این مرحله، قدرت تخریب موشک بالستیک به اوج خود می‌رسد. این قدرت ویرانگر فقط ناشی از انفجار کلاهک نیست، بلکه انرژی جنبشی عظیم حاصل از سرعت فراصوت نیز به آن اضافه می‌شود.

سرعت موشک بالستیک

یکی از ترسناک‌ترین ویژگی‌های این سلاح، سرعت موشک بالستیک است. این موشک‌ها هنگام بازگشت به جو به سرعت‌های هایپرسونیک (فراصوت) دست پیدا می‌کنند که به معنای سرعتی بیش از 5 برابر سرعت صوت (ماخ 5) است. موشک‌های بالستیک قاره‌پیما در فاز نهایی پرواز خود می‌توانند به سرعتی فراتر از ماخ 23، یعنی حدود 28,000 کیلومتر بر ساعت، برسند. برای مثال، موشک Minuteman III آمریکا با سرعت تقریبی 23 ماخ و موشک RS-28 Sarmat روسیه با سرعتی بیش از 20 ماخ حرکت می‌کنند.

این سرعت فوق‌العاده بالا، زمان واکنش سامانه‌های دفاعی را به چند دقیقه یا حتی چند ثانیه کاهش می‌دهد و رهگیری آن را به ماموریتی بسیار دشوار تبدیل می‌کند. یکی از جنبه‌های جالب این سلاح، صدای موشک بالستیک است. در لحظه‌ی پرتاب، صدای غرش مهیبی تولید می‌شود. اما در سمت هدف، داستان کاملا متفاوت است. از آنجایی که کلاهک جنگی با سرعتی بسیار بیشتر از سرعت صوت حرکت می‌کند، قبل از رسیدن صدای حرکت آن به زمین، به هدف برخورد کرده و منفجر می‌شود. این یعنی قربانیان یک حمله‌ی بالستیک، انفجار را پیش از شنیدن هر صدایی تجربه می‌کنند.

موشک بالستیک قاره‌پیما

در میان انواع مختلف، موشک بالستیک قاره‌پیما (ICBM) از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این موشک‌ها که بردی بیش از 5,500 کیلومتر دارند، برای حمل کلاهک‌های هسته‌ای طراحی شده‌اند و ستون فقرات زرادخانه‌های استراتژیک قدرت‌های بزرگ جهانی را تشکیل می‌دهند. یک موشک بالستیک قاره پیما قادر است در کمتر از نیم ساعت هر نقطه‌ای روی کره‌ی زمین را هدف قرار دهد.

ICBMهای مدرن اغلب به فناوری کلاهک‌های چندگانه‌ی مستقل (MIRV) مجهز هستند. این فناوری به یک موشک اجازه می‌دهد چندین کلاهک هسته‌ای را حمل کند که هر کدام می‌توانند پس از رها شدن در فضا، به سمت یک هدف جداگانه هدایت شوند. این قابلیت، قدرت تخریب یک موشک بالستیک را به شکل چشمگیری افزایش می‌دهد.

برای اطمینان از بقا در برابر حمله‌ی دشمن و حفظ توانایی پاسخ، ICBMها در سکوهای پرتاب متنوعی مستقر می‌شوند:

• سیلوهای زیرزمینی: سازه‌هایی مستحکم که از موشک محافظت می‌کنند، اما موقعیت آن‌ها ثابت و مشخص است.
• پرتابگرهای متحرک جاده‌ای: این پرتابگرها روی کامیون‌های عظیم نصب شده‌اند و با جابجایی مداوم، یافتن و نابود کردن آن‌ها پیش از شلیک بسیار دشوار می‌شود.
• زیردریایی‌ها: اوج فناوری بازدارندگی، موشک‌های بالستیک قابل پرتاب از زیردریایی (SLBM) هستند. یک زیردریایی اتمی می‌تواند ماه‌ها در اعماق اقیانوس‌ها پنهان بماند و تضمین‌کننده‌ی قطعی توانایی «حمله‌ی دوم» باشد.

فرق موشک بالستیک و کروز

یکی از سوالات متداول، فرق موشک بالستیک و کروز است. این دو سلاح با وجود شباهت ظاهری، فلسفه‌ی طراحی و عملکردی کاملا متفاوت دارند. اگر موشک بالستیک را به یک گلوله‌ی توپ دوربرد تشبیه کنیم، موشک کروز بیشتر شبیه یک هواپیمای کوچک بدون سرنشین است که با موتور جت حرکت می‌کند.

مهم‌ترین تفاوت‌های این دو عبارتند از:

• مسیر پرواز: موشک بالستیک یک مسیر کمانی و بسیار بلند را طی می‌کند که بخش زیادی از آن در خارج از جو است. در مقابل، موشک کروز در تمام مسیر خود در ارتفاعی بسیار پایین پرواز می‌کند تا با استفاده از عوارض زمین، خود را از دید رادارها مخفی نگه دارد.
• پیشرانش: موشک بالستیک فقط در ابتدای پرواز از موتور خود استفاده می‌کند، اما موشک کروز در تمام طول مسیر موتور جت خود را روشن نگه می‌دارد.
• سرعت: موشک‌های بالستیک در فاز نهایی بسیار سریع (هایپرسونیک) هستند، در حالی که اکثر موشک‌های کروز سرعتی کمتر از سرعت صوت دارند.
• قابلیت مانور: مسیر موشک بالستیک پس از خاموش شدن موتور تقریبا ثابت و قابل پیش‌بینی است. اما موشک کروز به دلیل داشتن بال و موتور فعال، می‌تواند در طول مسیر خود تغییر جهت دهد.

فرق قیمت موشک بالستیک و کروز

از نظر هزینه، تفاوت قابل توجهی میان این دو نوع سلاح وجود دارد. به طور کلی، قیمت موشک کروز و بالستیک به فناوری‌های به کار رفته در آن‌ها بستگی دارد، اما موشک‌های کروز معمولا ارزان‌تر هستند. این تفاوت قیمت به دلیل پیچیدگی‌های فنی بسیار بیشتر در طراحی موشک‌های بالستیک، به ویژه انواع قاره‌پیما، است که باید قادر به تحمل شرایط سخت فضا و ورود مجدد به جو با سرعت‌های هایپرسونیک باشند.

فرق موشک بالستیک و هایپرسونیک

در سال‌های اخیر، با ظهور نسل جدیدی از سلاح‌ها، عبارت «موشک هایپرسونیک» بسیار رایج شده است. درک فرق موشک بالستیک و هایپرسونیک برای فهم آینده‌ی جنگ‌های مدرن ضروری است.

نکته‌ی کلیدی این است: هرچند یک موشک بالستیک در فاز نهایی خود با سرعت هایپرسونیک (بیش از 5 ماخ) حرکت می‌کند، اما مسیر آن قابل پیش‌بینی است. سیستم‌های دفاعی امروزی با محاسبه‌ی همین مسیر کمانی‌شکل، برای رهگیری آن اقدام می‌کنند. اما «سلاح هایپرسونیک» به دسته‌ی جدیدی از موشک‌ها گفته می‌شود که دو ویژگی را با هم ترکیب می‌کنند: سرعت بسیار بالا و قابلیت مانور غیرقابل پیش‌بینی.

این سلاح‌ها به دو نوع اصلی تقسیم می‌شوند:

• گلایدرهای هایپرسونیک (HGV): این سلاح‌ها ابتدا توسط یک راکت به ارتفاع بالایی پرتاب می‌شوند و سپس با سرعتی بیش از 5 ماخ در لایه‌های بالایی جو شروع به سُر خوردن (Glide) به سمت هدف می‌کنند و می‌توانند در طول مسیر خود به طور مداوم تغییر جهت دهند.
• موشک‌های کروز هایپرسونیک (HCM): این موشک‌ها از موتورهای پیشرفته‌ای مانند «اسکرم‌جت» برای حفظ سرعت هایپرسونیک خود در تمام طول پرواز استفاده می‌کنند.

بنابراین، تفاوت اصلی این است: موشک بالستیک سریع اما قابل پیش‌بینی است؛ سلاح هایپرسونیک هم سریع و هم غیرقابل پیش‌بینی است. این قابلیت مانورپذیری، سلاح‌های هایپرسونیک را به یک تهدید جدی برای سامانه‌های دفاعی فعلی تبدیل کرده است.

لانچر موشک بالستیک

یک موشک به تنهایی کارایی ندارد و لانچر موشک بالستیک بخش جدایی‌ناپذیر این سامانه است. لانچرها یا سکوهای پرتاب به سه دسته‌ی اصلی تقسیم می‌شوند:

• لانچرهای ثابت: این لانچرها که معمولا به شکل سیلوهای مستحکم زیرزمینی ساخته می‌شوند، از موشک محافظت می‌کنند اما موقعیت آن‌ها برای دشمن شناسایی شده است.
• لانچرهای متحرک: این سیستم‌ها که روی کامیون‌های بزرگ (TEL) یا قطار نصب می‌شوند، با قابلیت جابجایی و پنهان شدن، شانس بقای موشک‌ها را به شدت افزایش می‌دهند.
• لانچرهای دریایی: پیشرفته‌ترین نوع لانچر، سامانه‌های پرتاب عمودی نصب‌شده روی زیردریایی‌های اتمی هستند که به دلیل پنهان‌کاری فوق‌العاده، امن‌ترین بخش از توان بازدارندگی یک کشور محسوب می‌شوند.

موشک‌ بالستیک هواپرتاب

نوع خاصی از این سلاح‌ها، موشک بالستیک هواپرتاب (ALBM) است. در این حالت، یک هواپیمای بزرگ، موشک را تا ارتفاع بالایی حمل کرده و سپس آن را رها می‌کند. در واقع هواپیما نقش «مرحله‌ی اول» را برای موشک ایفا می‌کند. این روش مزایای راهبردی مهمی دارد، از جمله افزایش قابل توجه برد موشک و ایجاد انعطاف‌پذیری در انتخاب نقطه‌ی شلیک که کار را برای سیستم‌های دفاعی دشمن بسیار پیچیده‌تر می‌کند.

جایگاه موشک‌ بالستیک در معادلات جهانی

فراتر از ویژگی‌های فنی، موشک بالستیک یک ابزار قدرتمند در عرصه‌ی ژئوپلیتیک است. در اختیار داشتن این فناوری، وزنه‌ی سیاسی یک کشور را در معادلات بین‌المللی به شکل چشمگیری افزایش می‌دهد. برای کشورهایی که ممکن است از نظر نیروی هوایی متعارف قدرتمند نباشند، توان موشکی به یک عامل بازدارنده‌ی حیاتی تبدیل می‌شود. این موشک‌ها با ایجاد تهدید یک پاسخ ویرانگر، دشمنان بالقوه را از اقدام نظامی منصرف می‌کنند. به همین دلیل، توسعه‌ی صنایع موشکی برای بسیاری از کشورها به یک رکن اصلی در دکترین امنیتی و راهبرد دفاعی آن‌ها تبدیل شده است.

جمع‌بندی

موشک بالستیک، از نخستین نمونه‌های جنگ جهانی دوم تا غول‌های قاره‌پیمای امروزی، مسیری طولانی از تکامل فنی و راهبردی را پیموده است. این سلاح با تکیه بر یک پرتاب اولیه‌ی قدرتمند و پیمودن مسیری کمانی، قادر است کلاهک‌های ویرانگر را با سرعتی فراصوت به هر نقطه‌ای از جهان برساند. تفاوت‌های بنیادین آن با موشک‌های کروز و نسل جدید سلاح‌های هایپرسونیک، نشان‌دهنده‌ی پیچیدگی دنیای فناوری‌های موشکی است. با گذشت دهه‌ها از تولد این فناوری، موشک بالستیک همچنان به عنوان یکی از اصلی‌ترین ابزارهای بازدارندگی و قدرت‌نمایی در روابط بین‌الملل باقی مانده و توسعه‌ی آن آینده‌ی امنیت جهانی را شکل می‌دهد.

منبع: دیجی‌کالا مگ