همه چیز درباره وب‌سایت نت بلاکس؛ دیده‌بان وضعیت اینترنت

در عصری که اتصال به اینترنت نقشی حیاتی در زندگی روزمره و جریان آزاد اطلاعات ایفا می‌کند، قطعی آن به یکی از نگرانی‌های اصلی جوامع تبدیل شده است. هر زمان که اختلالی در شبکه رخ می‌دهد یا دسترسی به پلتفرم‌های اجتماعی محدود می‌شود، نام «نت بلاکس» به سرعت در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی ظاهر می‌شود. این سازمان با نمودارها و گزارش‌های خود به منبعی کلیدی برای رصد وضعیت اینترنت در سراسر جهان تبدیل شده است. اما نت بلاکس دقیقا چیست، چگونه کار می‌کند و چرا فعالیت‌هایش با بحث و انتقادهای جدی همراه است؟

نت بلاکس چیست؟

برای پاسخ به سوال «نت بلاکس چیست»، باید بدانیم که با یک سازمان نظارتی جهانی مواجه هستیم که فعالیت خود را بر رصد آزادی اینترنت، امنیت سایبری و حاکمیت دیجیتال متمرکز کرده است. این سازمان در سال 2017 توسط آلپ توکر، یک کارآفرین و فعال حقوق دیجیتال، بنیان‌گذاری شد. ریشه‌های شکل‌گیری نت بلاکس‌ به پروژه‌ای به نام «Turkey Blocks» بازمی‌گردد که به طور ویژه قطعی اینترنت و فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی در ترکیه را پایش می‌کرد. این سابقه به خوبی نشان می‌دهد که تمرکز اولیه این نهاد بر مقابله با سانسور دولتی بوده است.

یکی از نکات جالب درباره نت بلاکس‌، ساختار آن به عنوان یک «شرکت اجتماعی» (Social Enterprise) است. برخلاف بسیاری از سازمان‌های حقوق بشری که به شکل غیرانتفاعی فعالیت می‌کنند، وب سایت نت بلاکس‌ به عنوان یک کسب‌وکار خصوصی ثبت شده. این مدل به آن اجازه می‌دهد تا در حوزه فناوری و همکاری‌های تجاری، مانند شراکتی که با شرکت ارائه‌دهنده VPN به نام Surfshark دارد، انعطاف بیشتری داشته باشد. با این حال، همین ساختار تجاری، پرسش‌هایی را در مورد شفافیت مالی و تضاد احتمالی میان اهداف اجتماعی و منافع تجاری ایجاد می‌کند؛ موضوعی که همواره یکی از محورهای اصلی انتقاد از این سازمان بوده است.

برای جلوگیری از سردرگمی، لازم است میان چند اصطلاح مشابه تمایز قائل شویم:

• نِت‌بلاک (Netblock): این یک عبارت کاملا فنی در دنیای شبکه است و به محدوده‌ای از آدرس‌های IP پیوسته اشاره دارد که توسط نهادهای مسئول به شرکت‌ها و ارائه‌دهندگان اینترنت تخصیص داده می‌شود.
• سازمان نت بلاکس‌ (org): این همان نهاد دیده‌بان اینترنت است که موضوع بحث ماست و از نامی مشابه برای برندسازی خود استفاده کرده.
• برنامه نت بلاکس (Net Blocker Apps): اگر در فروشگاه‌های اپلیکیشن به دنبال «برنامه نت بلاکس‌» بگردید، با ابزارهای فایروال ساده‌ای مواجه می‌شوید. این برنامه‌ها به شما اجازه می‌دهند دسترسی اپ‌های خاصی را به اینترنت مسدود کنید و هیچ ارتباطی با سازمان جهانی نت بلاکس‌ ندارند.

سازوکار نت بلاکس: جعبه سیاه رصد اینترنت

وب سایت نت بلاکس ادعا می‌کند که از ترکیبی از ابزارهای مختلف برای جمع‌آوری داده استفاده می‌کند. این منابع شامل سخت‌افزارهای کاوشگر (Probe)، اسکن‌های از راه دور شبکه و داده‌های دریافتی از شرکای تجاری و اپراتورهای شبکه می‌شود. داده‌های جمع‌آوری شده به صورت لحظه‌ای تحلیل می‌شوند تا هرگونه اختلال گسترده‌ای که یک منطقه یا جمعیت بزرگی را تحت تاثیر قرار می‌دهد، شناسایی شود. هدف اصلی، تشخیص سریع هر مشکل اینترنت در مقیاس وسیع است.

در گزارش‌های این سازمان به معیارهای فنی مانند زمان رفت و برگشت تاخیر (Latency)، نوع قطعی (کامل یا جزئی) و شماره سیستم خودگردان (ASN) اشاره می‌شود. با این حال، جزئیات فنی و روش‌شناسی نت بلاکس هرگز به طور کامل منتشر نشده و عملکرد آن شبیه به یک «جعبه سیاه» است. منتقدان معتقدند که ابزار کلیدی این سازمان به نام «diffscan» که برای نقشه‌برداری از فضای IP کشورها استفاده می‌شود، هرگز به صورت متن‌باز ارائه نشده تا کارشناسان مستقل بتوانند آن را ارزیابی کنند.

این عدم شفافیت، یک تناقض بزرگ با ماموریت اعلامی سازمان یعنی «ایجاد شفافیت در حاکمیت اینترنت» به وجود آورده است. نت بلاکس این پنهان‌کاری را با این توجیه که نمی‌خواهد روش‌هایش به دست سانسورچیان بیفتد، توضیح می‌دهد. در مقابل، منتقدان این رویکرد را راهی برای فرار از پاسخگویی و نظارت عمومی می‌دانند.

نمودار نت بلاکس

مشهورترین و تاثیرگذارترین خروجی کار نت بلاکس، نمودارهای اتصال آن است. یک نمودار نت بلاکس به سادگی وضعیت اتصال به اینترنت را در یک بازه زمانی مشخص به تصویر می‌کشد. محور افقی زمان را نشان می‌دهد و محور عمودی سطح اتصال را در مقایسه با یک وضعیت عادی یا پایه نمایش می‌دهد. یک سقوط ناگهانی در این نمودار، به معنای وقوع یک اختلال یا قطعی بزرگ است.

قدرت نت بلاکس در همین سادگی نهفته است. این سازمان یک تصویر گویا و قابل فهم (نمودار نزولی) را با یک روایت خبری کوتاه و به موقع ترکیب می‌کند. این استراتژی باعث می‌شود داده‌های فنی پیچیده برای عموم مردم و رسانه‌ها قابل درک باشد. همانطور که یکی از منتقدان اشاره کرده، پیام اصلی این نمودارها این است: «خط پایین رفت و این یعنی اتفاق بدی افتاده است».

به عنوان مثال، در زمان قطعی‌های گسترده اینترنت در کشورهایی مانند ایران، نت بلاکس با انتشار مداوم این نمودارها و به‌روزرسانی‌هایی مثل «سطح اتصال به 7 درصد وضعیت عادی رسیده است» یا «خاموشی اینترنت وارد دوازدهمین ساعت خود شد»، تصویری زنده و نگران‌کننده از وضعیت ارائه می‌دهد. این نمونه‌ها به خوبی نشان می‌دهند که چگونه یک نمودار نت بلاکس می‌تواند یک مشکل فنی را به یک خبر جهانی تبدیل کند.

گزارش‌های نت بلاکس

علاوه بر نمودارها، وب سایت نت بلاکس به طور مرتب گزارش‌های مفصلی را منتشر می‌کند که جزئیات بیشتری درباره حوادث ارائه می‌دهند. یک گزارش نت بلاکس معمولا زمینه وقوع یک اختلال را توضیح می‌دهد. این گزارش‌ها نشان می‌دهند که تمرکز این سازمان فقط بر سانسور سیاسی نیست. قطعی‌های ناشی از مشکلات زیرساختی، بلایای طبیعی یا حتی اقداماتی مانند قطع اینترنت برای جلوگیری از تقلب در امتحانات سراسری نیز توسط این نهاد رصد و مستندسازی می‌شود. این پوشش گسترده به فعالیت‌های آن اعتبار بیشتری می‌بخشد و نشان می‌دهد که هر نوع اختلالی در دسترسی به اینترنت، از دید این سازمان پنهان نمی‌ماند.

یکی از خلاقانه‌ترین پروژه‌های این سازمان، «ابزار هزینه قطعی اینترنت» (Cost of Shutdown Tool – COST) است. این ابزار به روزنامه‌نگاران، محققان و فعالان اجازه می‌دهد تا هزینه اقتصادی تقریبی یک قطعی اینترنت را در یک کشور خاص و برای یک مدت زمان مشخص محاسبه کنند. این یک حرکت هوشمندانه در حوزه حمایت‌گری است. در حالی که ممکن است برخی دولت‌ها به مفاهیمی مانند «آزادی بیان» توجه نکنند، زبان اقتصاد و اعداد و ارقام برای سیاست‌گذاران بسیار ملموس‌تر است.

آلپ توکر، بنیان‌گذار نت بلاکس، می‌گوید: «ارقام مالی باعث می‌شود مقامات گوش دهند». این ابزار با استفاده از شاخص‌های اقتصادی عمومی از منابع معتبری مانند بانک جهانی و اتحادیه بین‌المللی مخابرات (ITU) محاسبات خود را انجام می‌دهد. در نتیجه، ابزار COST بحث را از حوزه حقوق بشر به اقتصاد منتقل می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه یک مشکل اینترنت یا کاهش سرعت اینترنت می‌تواند به طور مستقیم به اقتصاد یک کشور آسیب بزند.

چالش‌ها و انتقادات: شفافیت زیر سوال

با وجود تمام تاثیرگذاری‌ها، نت بلاکس با انتقادات بسیار جدی از سوی جامعه تحقیقاتی اینترنت و فعالان حقوق دیجیتال روبرو است. وب‌سایت «Netblocked: Ethical & Technical Concerns» که توسط گروهی از همین محققان اداره می‌شود، منبع اصلی این انتقادهاست.

اتهامات کلیدی علیه نت بلاکس را می‌توان در چند مورد خلاصه کرد:

• نقض حریم خصوصی کاربران: جدی‌ترین اتهام مطرح شده این است که وب سایت نت بلاکس در گذشته از مرورگر بازدیدکنندگان خود، بدون اطلاع یا رضایت آنها، برای انجام تست‌های اتصال به وب‌سایت‌های حساس (مانند وب‌سایت‌های مخالفان سیاسی در برخی کشورها) استفاده می‌کرده است. این کار می‌توانست کاربران را، به ویژه در کشورهایی با حکومت‌های سرکوبگر، در معرض خطر جدی قرار دهد. زیرا به نظر می‌رسید که خود کاربر در حال تلاش برای دسترسی به آن سایت‌هاست.
• عدم شفافیت در روش‌شناسی: همانطور که پیش‌تر اشاره شد، روش‌های نت بلاکس کاملا غیرشفاف هستند. کد منبع ابزارهای اصلی و داده‌های خام مورد استفاده هرگز برای بررسی عمومی منتشر نشده‌اند. این موضوع راستی‌آزمایی ادعاهای نت بلاکس را غیرممکن می‌کند و در تضاد با استانداردهای علمی و شفافیت در پروژه‌های مشابه است.
• نحوه برخورد با منتقدان: واکنش نت بلاکس به انتقادها، خود به موضوعی برای انتقاد تبدیل شد. این سازمان سرانجام در سال 2020 استفاده از مرورگر کاربران برای تست را متوقف کرد، اما دلیل آن را «کیفیت پایین داده‌ها» اعلام کرد و هرگز به اشتباه اخلاقی خود اعتراف نکرد. علاوه بر این، نت بلاکس با ثبت یک شکایت حقوقی در سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO)، موفق شد دامنه وب‌سایت منتقد خود را تصاحب کند. این اقدام، تصویری از یک سازمان غیرپاسخگو را به نمایش گذاشت که تحمل کمی در برابر نظارت دیگران دارد.

این جنجال‌ها، یک بدهی اخلاقی بزرگ را برای نت بلاکس باقی گذاشته و تضاد عمیقی میان ماموریت اعلام شده این سازمان برای دفاع از اینترنت باز و شفاف با اقدامات غیرشفاف و تدافعی آن در عمل ایجاد کرده است.

نتیجه‌گیری: دیده‌بانی که نمی‌خواهد دیده شود

شکی نیست که نت بلاکس یک بازیگر مهم و تاثیرگذار در حوزه حقوق دیجیتال است. نمودارهای قابل فهم و گزارش‌های به موقع آن، ابزارهای قدرتمندی برای افشای سانسور و پاسخگو کردن دولت‌ها فراهم کرده‌اند. ابزار COST نیز یک نوآوری درخشان در زمینه حمایت‌گری محسوب می‌شود.

با این حال، سایه سنگین انتقادات جدی و پاسخ داده نشده در مورد روش‌های غیرشفاف و چالش‌های اخلاقی، اعتبار این سازمان را خدشه‌دار کرده است. این دوگانگی ما را با یک سوال اساسی روبرو می‌کند: نت بلاکس به عنوان یک دیده‌بان، نقش مهمی در نظارت بر قدرت‌ها ایفا می‌کند، اما چقدر می‌توان به دیده‌بانی اعتماد کرد که به دیگران اجازه نمی‌دهد بر خود او نظارت کنند؟ این پرسش، پیچیدگی و اهمیت بحث شفافیت و پاسخگویی را در قلب اکوسیستم حقوق دیجیتال به خوبی نشان می‌دهد.

منبع: دیجی‌کالا مگ