چگونه جی‌تی‌ای به مکانیسم دفاعی نیجریه‌ای‌ها برای تحمل بدرفتاری‌های پلیس تبدیل شد

سودیک تایوو/Sodiq Taiwo در لاگوس از پنجره‌ی اتاقش به بیرون نگاه می‌کند، بچه‌ها را پایین می‌بیند که دارند در حیاط پشتی بازی و دوچرخه‌سواری می‌کنند. «دزد و پلیس» از بازی‌های مورد علاقه‌ی آنهاست: قهرمانان دنبال مجرمان خیالی می‌افتند و «کیو کیو» می‌کنند، انگار که مثلا دارند به خلافکاران تیر می‌زنند.

تایوو که منتظر است نصب جی‌تی‌ای آنلاین — بسته‌ی گسترش‌دهنده‌ی بازی‌ای که در آن می‌توانید در قالب مجرمان نقش‌آفرینی کنید — تمام شود با دیدن این صحنه پوزخند می‌زند.

اول همان روز، این بازاریاب دیجیتالی ۲۹ ساله‌ی گیمر که درباره‌ی تکنولوژی‌ها تولید محتوا می‌کند، داشت با تاکسی به خانه برمی‌گشت که با ویدیوی تیک‌تاک یک استریمر اهل نیجریه به نام TacticalCeza مواجه شد. سزا که بیش از ۳۰۸ هزار فالوور در تیک‌تاک دارد، به یکی از چهره‌های شاخص جی‌تی‌ای در نیجریه تبدیل شده و ده‌ها هزار نفر به‌صورت آنلاین دور هم جمع می‌شوند تا بازی‌کردنش را تماشا کنند.

با FiveM — مادی مخصوص جی‌تی‌ای که اگر نصب کنید می‌توانید بدون اینکه ساختار بازی بهم بریزد بتوانید سرورهای آنلاین بسازید یا به سرورهای شخصی‌سازی‌شده‌ی دیگران جوین شوید — سزا در سرور شخصی‌سازی‌شده‌ی Made in Lagos نقش یک افسر پلیس را ایفا می‌کند.

در این سرور، کاراکتر سزا ملبس به یک جلیقه‌ی کولار است که روی آن «پلیس نیجریه» نوشته شده. کارش متوقف‌کردن ماشین‌ها و تعامل با دیگرانی‌ست که نقش اراذل و موتورسوار را دارند. همه‌ی اینها مثلا قرار است شبیه‌سازی دنیای واقعی جوانان نیجریه‌ای باشد که با پلیس درگیرند یا خاطره‌ای از دیگران در این رابطه شنیده‌اند.

کاراکتر سزا داد می‌زند «موتورت رو پارک کن! … موتورش هم خاموش!» موتورسوار هم کنار جاده می‌ایستد. «صاحب این موتور کیه؟! از چه راهی امرار معاش می‌کنی؟!» یک افسر پلیس دیگر هم که کنار ماشین ایستاده با اسلحه سمت موتورسوار نشانه گرفته است. هر دو افسر تلفن همراه موتورسوار را برداشته و بعد او را داخل ماشین پلیس هل می‌دهند. سپس به نزدیک‌ترین دستگاه عابر بانک رفته و از او می‌خواهند تمام حسابش را خالی کند و به پلیس‌ها بدهد تا بتواند آزاد شود.

برای تایوو که پشت تاکسی نشسته بود و داشت این ویدیو را می‌دید، انگار همه‌ی اینها شبیه به واقعیتی بود که در این کشور تجربه می‌کرد.

کمتر از نیم ساعت پیش، در دنیای واقعی، پلیس مسلح نیجریه در یکی از ایستهای بازرسی جلوی همین تاکسی‌ای که تایوو سوارش بود را گرفت.

«بزن کنار! بزن کنار!» تایوو با این روتین خیلی خوب آشنا بود. در ایستهای قبلی، افسرها معمولا از او «شیرینی» می‌خواستند — حسن تعبیری برای همان «رشوه» — یا بعضی‌ وقتها ترافیک درست می‌کردند و دنبال یک سرنخی می‌گشتند که بتوانند متهم جور کنند. امروز هم پلیسها از تایوو خواستند کیفش را باز کند و تاکسی را هم بازبینی کردند. یکی از پلیسها به تایوو گفت پول غذایش را بدهد. «یه چیزی برام پیدا کن.»

اما بیاییم به زمان حال، جایی که تایوو در خانه‌ و جلوی کامپیوتر نشسته و به نواری که به‌مرور دارد پر می‌شود نگاه می‌کند تا ببیند نصب بازی کی تمام می‌شود. بعد ویدیوی آموزشی سزا را در یوتیوب باز می‌کند تا ببیند چطور می‌شود بازی را با ماد FiveM اجرا کرد و به سرور شخصی‌سازی‌شده‌ی Made in Lagos رفت. آموزش را قدم‌به‌قدم جلو می‌آید، از همیشه کنجکاوتر است، و بالاخره وارد لاگوسی آشنا اما سورئال و مجازی می‌شود — پر از رویدادهایی که خیلی فرقی با آنچه امروز و همیشه تجربه می‌کند ندارند.

برای بچه‌هایی که دارند بیرون خانه‌ی تایوو بازی می‌کنند، «بازی» یعنی دنیایی که مرزش فقط آنجاست که از تصور دست بکشند، البته به اضافه‌ی اندازه‌ی محوطه‌ی کوچه پشتی و نگاه‌های خیره‌ و نگران خانواده.

«دزد و پلیس» آنها صرفا یک وقت‌کشی معصومانه است. آنها خودشان هم اما نمی‌دانند این بازی آینه‌ی واقعیت تلخ آزار و اذیت‌های پلیس در نیجریه است.

این آزار و اذیت‌ها در سال ۲۰۲۰ با اعتراضات #EndSARS به نقطه‌ی جوش رسید. گله‌های پراکنده علیه جوخه‌های ویژه‌ی ضدسرعت/Special Anti-Robbery Squad’s (SARS) که از موقعیت‌شان سواستفاده می‌کنند، به‌مرور باعث یک تظاهرات فراگیر و جنبشی بزرگ شد که تقاضای حساب‌رسی، اصلاحات و احترام به کرامت انسانی را داشتند. میلیون‌ها نفر به خیابان‌ها آمدند تا جهان را با ستمی که به جوانان نیجریه می‌شود آشنا کنند.

اما بعد از گذشت پنج سال تغییر خاصی نمی‌بینیم. بین ۲۰۲۰ و ۲۰۲۴ بیش از دو هزار شکایت علیه بدرفتاری‌های پلیس ثبت شد (طبق گزارشهای رسانه‌ای نیجریه و با استناد به نهادهای مختلف دولتی). همین سال پیش سه مرد قربانی پلیس‌هایی شدند که مجبورشان کردند ۱ میلیون نایریه (معادل ۶۶۶ دلار) به آنها بدهند. تنها دلیل اینکه این سرقت سر زبانها افتاد این بود که کسی داشت با عینک مجهز به دوربینش مخفیانه از آنها فیلم می‌گرفت، و بعد در شبکه‌ی ایکس ارسال کرد.

علت اینکه سزا تصمیم گرفت گیمینگ را به ابزاری برای این قصه‌ها تبدیل کند این بود که می‌خواست این مشکلات مشترک را به اشتراک بگذارد و سر زبان‌ها بیاندازد.

به خبرگزاری الجزیره گفت «خودم و دوستانی که باهاشون زندگی میکنم تجربه‌ی دست‌اول از این بدرفتاری‌ها داریم. دلیل اینکه من این قصه‌ها رو میتونم تو بازی درست و واقعی نشون بدم بخاطر همینه. بعدا تو اینترنت با داستان بقیه مردم آشنا میشم که اونها هم روی دید من تاثیر میذارن.»

محبوبیت سزا در تیک‌تاک و موفقیتش بخاطر این است که گیمینگ و نقد اجتماعی را با هم ترکیب می‌کند. مثلا در استریم‌هایش گهگاهی که کال آو دیوتی انجام می‌دهد به موضوعات روز واکنش نشان می‌دهد یا نوعی بازی‌اش را به آن مرتبط می‌کند، و ازاین‌نظر هواداران خاص خودش را در نیجریه جمع کرده، و ترکیب فرهنگ عامه با گیمینگ هم شخصیت کمدیکش را برجسته‌تر.

اما محبوبیتش بدون جار و جنجال هم نبوده است.

مثلا در یکی از ویدیوهایش به رییس‌جمهور نیجریه در زمان تحلیفش در سال ۲۰۲۳ می‌خندد چون زمین می‌خورد. بعد در ویدیوی جداگانه‌ای عذرخواهی می‌کند، اما بنظر برخی از بینندگان این عذرخواهی از سر اجبار بوده چون گویا گوشه‌ی تصویر می‌توانستند نوک لوله‌ی یک تفنگ را ببینند. سزا بعدا این شایعه را تکذیب کرد و گفت آنچه دیدند میکروفنش بود و نه تفنگ. اما درهرصورت این حادثه نشان داد چقدر نقد قدرت در نیجریه ممکن است برای افراد گران تمام شود، ولو اینکه در قالب شوخی بیان شود.

سزا می‌گوید «استفاده از طنز روش سرگرم‌کننده‌تریه برای اینکه مسئله سواستفاده از قدرت در نیجریه رو نشون بدیم. اینکه از حقوقت آگاه باشی باعث نمیشه بتونی تو نیجریه دووم بیاری و زنده بمونی».

می‌گوید هدفش جدا از آموزشْ دادن اطمینان خاطر به مخاطبان است، تا به آنها یادآوری کند «چیزی که تجربه میکنید یه درد مشترکه و تنها شما قربانیش نیستید. همین خودش قوت قلب میده».

گرچه گیمینگ در نیجریه دارد به‌مرور پیشرفت می‌کند، اما سزا در روش‌اش هنوز یگانه است و جی‌تی‌ای را به آینه و میکروفنی تبدیل کرده که با آن غیرمستقیما بی‌عدالتی‌هایی که جوانان هر روز شاهدش هستند را برملا کند.

بااین‌حال اینطور نیست که دیگران قبل از او کارهای مشابهی نکرده باشند. در مدیومهای دیگری مثل فیلم و موسیقی هم هنرمندان نیجریه‌ای خیلی وقت است که کارشان را به ابزاری برای مقاومت تبدیل کرده‌اند. مثل آهنگهای Johnny و This Is Nigeria (اینجا نیجریه است) از رپری به نام Falz که خشونتهای پلیس را نشان می‌دهد. یا موزیسین دیگری به نام Burna Boy که Monsters You Made (هیولاهایی که شما پروردید) را ساخت تا خشم به‌حق ستم‌دیدگان را نمایش دهد. نالی‌وود/Nollywood هم به نوبه‌ی خودش در این مسیر سهم داشته — فیلمهایی مثل Oloture و Black November فساد سیستماتیک را برملا کرده و تمکین دولت در این ستم‌هایی که به مردم می‌شود را بازگو می‌کند.

کار سزا هم ادامه‌دهنده‌ی این سنت است اما درعین‌حال تحولاتی هم در آن بوجود آورده: همینطور که مدیومهای داستانگویی پیشرفته‌تر می‌شوند، راه‌هایی هم که نیجریه‌ای‌ها به کمکش می‌توانند ایستادگی کرده و نقد کنند بیشتر می‌شود.

در سطح جهان، بازیهای ویدیویی از نظر در دسترس بودن و میزان درآمدی که عایدشان می‌شود از هم فیلم و هم موسیقی جلو زده‌اند. طبق گزارش بازار بازیهای جهانی از Newzoo، صنعت بازیها در سال ۲۰۲۴ بیشتر از ۱۸۷ میلیارد دلار سرمایه تولید کرد که اگر باکس آفیس و صنعت موسیقی را روی هم بگذاریم باز به این مبلغ نمی‌رسد. دنیای گیمینگ در نیجریه فعلا هنوز در حال شکل‌گیری است اما شتاب زیادش — از صدقه‌سر گیمینگ موبایل و افزایش کاربران اینترنتی — نشان می‌دهد فرهنگش هم روزبه‌روز دارد بیشتر جا می‌افتد.

در سطح جهان، پلتفرمهای دیجیتالی به‌مرور یک کاربرد ثانویه برای اکتیویسم پیدا کردند، مثل زمانی‌ که روبلاکس میزبان اعتراضات مختلف شد تا آرمانهای سیاسی‌ای مثل دفاع از فلسطین و هم‌بستگی با غزه را برجسته کند. یا اکتیویستهای طرفدار دموکراسی در هونگ کونگ و هواداران جنبش Black Lives Matter که با کمک فضاهای مجازی پیغام خود را تبلیغ کرده، و گیم‌پلی را به ابزاری برای تغییر تبدیل کردند.

در نیجریه، این مدیوم انعکاسی از واقعیت روزمره‌ی خیلی از جوانان است و فضایی برایشان فراهم می‌کند که با مسائل دنیای واقعی مثل خشونتها و ثبت‌وضبطهای پلیس روبه‌رو شوند.

یوست وروورت/Joost Vervoort، متخصصی است که بررسی می‌کند چطور محیطهای دیجیتالی مثل بازیها می‌توانند عرفهای اجتماعی را از نو تعریف کنند، یا مثلا جوامع را نیرومند سازند، یا سیستمهای حاکم را به چالش بکشند. او می‌گوید «بازیهای ویدویی، مثلا در خصوص کاری که سزا انجام میده، یک پدیده‌ی فرهنگی برای تامل مردم میسازن. این یه نوع داستان‌گوییه. یه نوع بازی با هویتهای جمعی.»

تحقیقات او نشان می‌دهد چطور امر جدی با بازی می‌تواند سازگار باشد، و چرا مثلا نیجریه‌ای‌ها مسائل جدی را سوژه‌ی شوخی می‌کنند (مثل کاری که سزا انجام می‌دهد).

او در گفتگو با الجزیره گفت: «مزیت این بازی‌وارکردن مسائل اتفاقا به اینه که کمتر سخت می‌بینی‌شون و با فاصله و دید دیگه‌ای بهشون نگاه می‌کنی. بازی باعث میشه تا تفاسیر معمول رو کنار بذاریم و پوچی و پیچیدگی حیات رو همونطور که هست به آغوش بکشیم، درعین‌حال که می‌تونیم بی‌شمار راه‌حل برای تغییر رو متصور بشیم.»

همانطور که سزا هم می‌گوید، نحوه‌ی درک ما از مسائل زاده‌ی همان جامعه‌ای است که آن مسئله از دلش بیرون می‌آید. «وقتی همه یه داستان متفاوت میشنون، به باورم آزادن اونو به چشم یک پیغام جدی ببینن یا به چشم جوک. این وظیفه من نیست که برداشتمو به اونها تحمیل کنم.»

همانطور که خواندیم، هم پلیرها و هم بینندگان تیک‌تاکی در کار سزا آینه‌ای از زندگی واقعی خودشان را می‌بینند. بنظر وروورت این آشنایی یک نوع انگیزه برای پلیرها می‌سازد تا هویت، ارزشها و علایق خود را درون این بازیها قرار داده و پیرامونش جوامعی بسازند که به‌مرور عرفهای اجتماعی را عوض کند.

بعضیها نگرانند که وقتی طنز و فکاهی با مسائل جدی زیادی ترکیب شود ممکن است وزن پیغام هم سبک شود. اما وروورت معتقد است باز هم از قدرتش برای تغییر چیزی کم نمی‌کند. می‌گوید «این فضا داره بمرور به پلتفرمی برای نقد اجتماعی و سیاسی تبدیل میشه. گرچه این ریسک هست که جدی گرفته نشی ولی بعیده که تاثیرشو به‌کل از دست بده.»

گیمینگ و استریمینگ دارد به مدیوم قدرتمندی برای اکتیویسم تبدیل می‌شود، و بنظر سزا این باعث می‌شود روزی بتواند مخاطبانی از گوشه و کنار جهان پیدا کند تا بیشتر با مشکلاتی که در نیجریه هست آشنا شوند. می‌گوید «این تغییری تو دنیا ایجاد میکنه و نیجریه‌ای‌ها رو در صدر اخبار قرار می‌ده. این فعلا یه حوزه جدید و در حال تکامله. و خوشحالم که داره رشد میکنه.»

برای تایوو، همین‌ که در جی‌تی‌ای آنلاین نقش خلافکار را بردارد و در این محیط مجازی با بدرفتاری پلیس روبه‌رو شود، درست مثل چیزی که در دنیای واقعی تجربه می‌کند،‌ باعث می‌شود دیدش به بازیها عوض شود. حالا بهتر می‌تواند روند روبه‌رشد بازیها را از نزدیک لمس کند.

در بازی، سزا، در نقش یک پلیس، به تایوو دستور می‌دهد «هر چی داری بریز پایین» وگرنه زندانی‌ات می‌کنیم.

مهم نیست تایوو چقدر برای فرار دست‌وپا بزند، قوانین بازی — مثل قوانین دنیای واقعی‌ای که با آنها دست‌وپنجه نرم می‌کند — همچنان قرص و محکم سر جایشان می‌مانند و نمی‌توان با آن در افتاد.

برای تایوو این بازی هم کاتارسیس است و هم حس عضویت در جمع می‌دهد — فضایی که می‌تواند سرخوردگی‌هایی که در دنیای واقعی تجربه کرده را از فاصله‌ی دور در یک محیط مجازی دوباره تماشا کند و درعین‌حال با دیگرانی که تجربه‌ای مثل او داشته‌اند ارتباط داشته باشد.

می‌گوید «قبول دارم عجیبه. فکر میکنید اینطوری دارم از واقعیت فرار میکنم اما جلوی خشمم رو میگیره. حداقل تو این بازی میدونم همه اینها غیرواقعیه. و شاید هدف قضیه هم همینه. باید همه به چیزی که نمی‌تونیم عوضش کنیم بخندیم. کار دیگه‌ای هم مگه از دستمون ساخته‌ست؟»

منبع: الجزیره