راهنمای لذت بردن از آسمان شب در دل آلودگی نوری شهرها

آلودگی نوری در شهرها و شهرک‌ها، تماشای آسمان شب را بسیار دشوار کرده و تا حد زیادی این تجربه را از شهرنشین‌ها گرفته است اما با این همه هنوز کارهایی هست که می‌توانید برای تماشای بهتر اجرام آسمانی در شهر انجام دهید و در میان گرفتاری‌ها و روزمرگی‌ها، خود را با دنیای نجوم پیوند دهید.

شناخت آلودگی نوری

مشاهده‌ی آسمان شب از دل یک شهر بزرگ آسان نیست و امروزه، رصد ستارگان و غرق شدن در دنیای نجوم با وجود آلودگی نوری در شهرها، برای بسیاری به موضوعی چالش‌برانگیز تبدیل شده است. در حالی که خیلی از منجمان از فضاهای تاریک پر از ستارگان و حضور کهکشان راه شیری بر فراز مناظر دور از آلودگی نوری لذت می‌برند، واقعیت این است که برای بسیاری از ما، رصد ستاره‌ها و سیارات در زیر یا نزدیک نورهای روشن شهر و روستا اتفاق می‌افتد. از چنین مکان‌هایی، اندیشیدن به ژرفای کیهان می‌تواند چالش‌برانگیز باشد، چون نور مصنوعی هدر رفته، آسمان را با درخشش پراکنده و شبانه‌ی خود پر می‌کند؛ چیزی که با نام «آلودگی نوری» (Light Pollution) می‌شناسیم.

هم‌نشینی ناهید، ماه و مشتری سال 2019 در آسمان شب شهر لندن
Credit: Phil Verney

هرچند مناظر تقریبا خارق‌العاده‌ای که در شبکه‌های مجازی و مستندهای نجومی و فضایی دیده می‌شود، ممکن است نسبت به تجربه‌ی هر شب ما در یک شهر بسیار متفاوت باشد، اما هنوز هم بدون سفر به دشت و کویر و کوهستان، تنوع بسیار زیادی از اهداف جذاب برای یک منجم وجود دارد که با کمی برنامه‌ریزی، می‌توان زیر آسمان‌های شب شهری و حومه‌ی شهر از آن لذت ببرد. بنابراین در اینجا مواردی کلیدی را بررسی می‌کنیم و نکاتی را درباره‌ی شیوه‌ی شروع به رصد ستارگان ارائه می‌دهیم تا نشان دهیم که برای ارتباط با شگفتی‌های کیهان بالای سر، نیازی به زندگی در تاریک‌ترین نقاط زمین ندارید!

درک آلودگی نوری شهر خود

اگر در یک منطقه‌ی شهری یا حومه‌ی شهر زندگی می‌کنید، این واقعیت که نور مصنوعی هدایت‌نشده و بیش از اندازه، باعث شده که ستاره‌ها در شهرهای ما دیده نشوند، موضوع تازه‌ای برایتان نخواهد بود. اما اگر به تازگی وارد دنیای رصد ستارگان شده باشید، شاید سودمند باشد که بررسی کنید این آلودگی نوری دقیقا چه تأثیری بر شرایط رصدی شما خواهد داشت.

میزان آلودگی نوری در شهر
Credit: Dneutral Han / Getty Images

می‌توانید با آزمایش‌هایی شروع کنید که برای شما هزینه نداشته باشند. این کار حداقل به شما کمک می‌کند تا برای رصد در شب‌هایی که اثر آلودگی نوری کاهش پیدا می‌کند، آماده شوید. برای مثال ممکن است ابرها یک شب رصدی را بدون توجه به جایی که رصد می‌کنید، خراب کنند و می‌توانید با آگاهی از پیش‌بینی آب‌وهوا برای رصد ستارگان تا حدودی این مسئله را کاهش دهید.

اما پدیده‌ی جوی دیگری هم وجود دارد که همه‌ی منجمان ساکن شهر می‌دانند که برای وضوح دیدشان مهم است. چیزی که آن را «شفافیت» می‌نامند.

مفهوم شفافیت

آلودگی نوری شهر تاربس فرانسه
Credit: Christophe Lehenaff / Getty Images

شفافیت اتمسفر، معیاری است که نشان می‌دهد آسمان منطقه‌ی شما واقعا چقدر صاف است. مه یا آلودگی‌ها با ذرات معلق در هوا می‌توانند آسمانی شیری و تیره ایجاد کنند که می‌توان آن را شفافیت ضعیف نامید. برعکس، شب‌های شفاف و بدون این گرفتگی‌های هوا، شفافیت خوبی دارند.

دلیل اهمیت نظارت بر شفافیت هنگام رصد آسمان شب از مناطق شهری این است که آسمان غبارآلود و مه‌آلود می‌تواند مشکلات مرتبط با آلودگی نوری را افزایش دهد. ذرات موجود در هوا درخشش نور را به سمت پایین پراکنده می‌کنند و نتیجه، روشنایی بیشتر در آسمان شب است که دیدن ستارگان کم‌نورتر را دشوارتر می‌کند.

بنابراین توجه به سطوح شفافیت جو می‌تواند به برنامه‌ریزی در جلسات رصدی کمک کند. اگر می‌بینید که آسمان به رنگ شیری است و نور آسمان بیشتر شده است، می‌توانید توجه خود را روی اهداف روشن‌تری مانند رصد ماه و مشاهده سیارات متمرکز کنید و زمانی که شفافیت خوب باشد، دنبال اجرام کم‌نورتر مانند خوشه‌های ستاره‌ای بروید.

یافتن موقعیت مناسب رصد

رصد آسمان شب بر بام خانه
Credit: Amy Pearl / WNYC

پیش از آماده شدن برای تماشای آسمان، نیاز به کمی برنامه‌ریزی دارید و باید در یک شامگاه یا صبحگاه نشست رصدی خود را آغاز کنید که آسمان صاف و بدون ابر باشد. عصرهای زمستانی موقعیت بهتری فراهم می‌کنند چون گرمای شهر در تابستان باعث ایجاد رطوبت و مه می‌شود. شب‌های بدون ماه هم برای دیدن ستارگان بهتر هستند؛ هرچند خیره شدن و تماشای دقیق ماه کامل هم می‌تواند به خودی خود، یک تجربه‌ی لذت‌بخش باشد.

وقتی در شهری با آلودگی نوری زندگی می‌کنید، ترفند مناسب برای رصد بهتر این است که بزرگ‌ترین بخش آسمان را که می‌توانید پیدا کنید، یا تا جایی که می‌توانید به پشت بام بالاتری بروید. یک پنجره‌ی زیر شیروانی، یک پشت بام، پنجره‌های آپارتمان‌های طبقات بالایی یا یک بوستان محلی، به ویژه در حومه‌ی شهر، می‌توانند گزینه‌های خوبی به عنوان موقعیت تماشای آسمان شب باشند. با این حال در نظر داشته باشید، در هر کجا که هستید، گرم بپوشید و شرایط ایمنی را رعایت کنید.

دوری از آلودگی نوری

برای داشتن یک رصد خوب، ابتدا باید فرصت بدهید تا چشمان شما با میزان تاریکی آسمان و نور موجود برای رصد ستارگان منطبق شود. اما در حضور تابش نور مصنوعی شهر، شاید گفتن این موضوع، آسان‌تر از انجام دادن آن باشد. آلودگی نوری فقط به معنای درخشش زرد و نارنجی کلی فضای شهری نیست، بلکه یک چراغ خیابان یا نمایشگر تلفن همراه در نزدیکی محل رصد هم می‌تواند در کیفیت دید شما از آسمان اختلال ایجاد کند.

استفاده از نور قرمز برای فعالیت‌های جانبی هنگام رصد آسمان
Credit: Alan Dyer/VW PICS/Universal Images Group/Getty Images

اگر نمی‌توانید تلفن خود را به طور کامل خاموش کنید، اپلیکیشن مناسب برای ایجاد فیلتر نور قرمز را دانلود یا آن را فعال کنید که به شما امکان می‌دهد بدون اینکه چشمانتان را دوباره به تاریکی عادت بدهید، صفحه نمایش را ببینید. تنظیمات دسترس‌پذیری iOS به شما این امکان را می‌دهد تا رنگ‌های گوشی خود را روشن کنید، یا حتی به ساده‌ترین روش می‌توانید یک طلق قرمز را روی صفحه‌ی گوشی بکشید.

اگر در حیاط و محوطه‌ی باغ هستید، چراغ‌های بیرون را خاموش کنید. پس از تنظیم شرایط محیطی، حدود 15 تا 30 دقیقه زمان بگذارید و به بخش‌های مختلف آسمان نگاه کنید تا چشمان شما با تاریکی سازگار شوند و سعی کنید که در این مدت به صفحه نمایش تلفن یا نور مصنوعی شدید نگاه نکنید. در این شرایط صبر کلید موفقیت برای رصد است.

آگاهی از موقعیت اجرام در آسمان صاف

هنگامی که در یک شهر هستید و شروع به کاوش آسمان شب میکنید، داشتن یک اطلس ستاره‌ای، یک اپلیکیشن آسمان‌نما برای رصد ستارگان، ایده‌ی خوبی است که برای پیمایش در میان اجرام مختلف آسمان به شما کمک می‌کند. راهنمای آغاز ارزان نجوم به شما در این راه کمک خواهد کرد.

با این حال، پیش از اینکه یکی از این موارد را استفاده کنید، ارزش آن را دارد که یک تمرین سریع انجام دهید تا آنچه را که واقعا می‌توانید زیر آسمان شب محل خود ببینید، مشخص کنید.

در اصل باید ببینید کم‌نورترین ستاره‌هایی که می‌توانید تشخیص دهید، کدام‌ها هستند. چیزی که ستاره‌شناسان آن را «قدر محدودکننده‌ی چشم غیر مسلح» (NELM) می‌نامند. برای انجام این کار می‌توانید از یک صورت فلکی که همیشه در شب قابل مشاهده است، مانند خرس کوچک استفاده کنید. یافتن این الگو نسبتا آسان است چون نوک دم خرس کوچک ستاره‌ی درخشان قطبی یا همان ستاره‌ی شمالی است.

با استفاده از شکل بالا می‌توانید دریابید کم‌نورترین ستاره‌ای که خواهید دید از قدر چند است. به یاد داشته باشید، هر چه عدد کمتر باشد، ستاره درخشان‌تر است. برای مکان‌های حومه‌ی شهر تحت شرایط نسبتا متوسط، این مقدار ممکن است در حدود قدر 3.0+ تا 4.0+ باشد. بسیاری از برنامه‌های آسمان‌نما دارای ابزارهایی هستند که امکان محدود کردن قدر ستارگان نمایش داده شده را فراهم می‌کنند.

بنابراین اگر قدر را در سطح NELM محلی خود تنظیم کنید، آنچه روی صفحه خواهید دید، تنها ستاره‌هایی هستند که می‌توانید از سایت رصدی خود ببینید. به نوبه‌ی خود، این موضوع می‌تواند پریدن از ستاره‌ای به ستاره دیگر برای یافتن اجرام کم نورتر را بسیار آسان‌تر کند.

صورت فلکی را انتخاب کنید که همیشه قابل مشاهده باشد، مانند دب صغیر، تا قدر کم نورترین ستاره ای را که می توانید ببینید، محاسبه کنید.
Credit: Pete Lawrence

به طور کلی در میان چیزهایی که می‌توانید در آسمان ببینید، ماه به آسانی قابل تشخیص است. همچنین می‌توانید زمان بارش شهابی بعدی را در نظر بگیرید. از سویی میلیاردها ستاره در آسمان حضور دارند اما تنها می‌توانید شمار اندکی که پرنورتر هستند، مشاهده کنید. همچنین می‌توانید ایستگاه فضایی بین‌المللی را در وب‌سایت‌های مختلف ردیابی کنید و هنگام عبور آن از آسمان منطقه‌ی خود، به تماشای آن بپردازید چون یکی از درخشان‌ترین اجرام در آسمان است.

88 صورت فلکی نامگذاری شده در آسمان در حال چرخش هستند. از این میان، آنچه می‌توانید ببینید بسته به کشور و زمان سال متفاوت است و بنابراین باید با استفاده از اپلیکیشن‌های نجومی، موقعیت آن‌ها را شناسایی کنید تا دست کم بتوانید بخشی از ستاره‌های آن‌ها را ببینید.

استفاده از تلسکوپ در یک شهر با آلودگی نوری

بدین ترتیب اگر بنابراین بخواهید حتی در منطقه‌ی دارای آلودگی نوری، به رصد ستارگان و کاوش دنیای نجوم بپردازید، برای کاهش اثرات ناشی از آلودگی چه کاری می‌توانید انجام دهید؟

رصد با تلسکوپ در شهر
Credit: M-gucci / iStock / Getty Images Plus

در حالی که بسیاری از اجرام کم‌نورتر تا حد زیادی با آلودگی نوری آسمان حومه‌ی شهر پنهان یا به سختی دیده می‌شوند، یک تلسکوپ کوچک یا یک جفت دوربین دوچشمی خوب، تعداد قابل توجهی از اهداف درخشان‌تری را در اعماق آسمان از جمله خوشه‌های ستاره‌ای، سحابی‌های سیاره‌ای درخشان و اجرام تابستانی و زمستانی مانند سحابی شکارچی و سحابی تالاب را به شما نشان خواهد داد.

همچنین کارهایی هست که می‌توانید انجام دهید تا در یک شهر، این شگفتی‌ها را با وضوح بیشتری تماشا کنید. در مرحله‌ی اول، از یک فیلتر آلودگی نوری استفاده کنید که برای رصد طراحی شده است، چون این فیلترها به طور خاص برای از بین بردن درخشش نور مصنوعی طراحی شده‌اند.

موقعیت رصدی خود را هم در نظر بگیرید. برای نمونه هرگز از داخل ساختمان با در یا پنجره‌ی باز نگاه نکنید، چون هوای گرم خروجی، جریان هوایی ایجاد می‌کند که باعث می‌شود منظره دچار اعوجاج بزند. این موضوع بیشتر هنگام مشاهده‌ی ماه و سیارات قابل توجه است، اما در مورد اجرام اعماق آسمان هم صدق می‌کند.

سحابی جبار که با استفاده از تلسکوپ 12 اینچی و فیلتر آلودگی نوری ثبت شده است.
Credit: Mark Griffith

سعی کنید اهدافی را که مستقیما بالای پشت بام‌ها یا بالای دریچه‌های هوای گرم قرار دارند، مشاهده نکنید، چون می‌تواند مشکلات مشابهی با ایجاد جریان هوا شکل بدهند. در نهایت، همان‌طور که در یک مکان تاریک‌تر انجام می‌دهید، حداقل 30 دقیقه به چشمان خود فرصد دهید تا با تاریکی موجود سازگار شوند و حتی اگر می‌توانید نورهای مصنوعی را هم از دید مستقیم خود دور نگه دارید.

تماشای سیارات در شهر

سیارات با توجه به نزدیک‌تر بودن به زمین، یکی از معدود گروه‌های هدف رصد آسمان شب هستند که تقریبا تحت تأثیر مشکلات آلودگی نوری قرار نگرفته‌اند. هرچند احتمالا برای تماشای سیاره‌ی دوردست اورانوس دوردست با چشم غیرمسلح تلاش خواهید کرد و البته در مکان‌هایی با آسمان تاریک هم همین‌طور خواهد بود، در بیشتر موارد می‌توانید با یک تلسکوپ کوچک حتی از شهرهای دارای آلودگی نوری زیاد، مناظری عالی از دیگر سیارات منظومه‌ی شمسی تماشا کنید.

زحل و مشتری بر فراز لندن
Credit: Aidan Hay

علاوه بر این، حتی زیر آسمان‌های آلوده‌ی شهرها می‌توان تصویربرداری سیاره‌ای با وضوح بالا را با موفقیت زیادی پیش برد به طوری که برخی از بهترین عکاسان نجومی جهان از خانه‌های خود در مکان‌های شهری و حومه‌ی شهر مشغول فعالیت هستند.

برای نمونه مشتری با نوارهای ابری و زحل با حلقه‌هایش اهداف عالی حتی برای ابزارهایی با دیافراگم کوچک هستند. مریخ درخشان و هلال سیاره زهره هم مناظر جذابی را در گستره‌های دیافراگم بزرگ‌تر ارائه می‌دهند. دیدن هلال ناهید نیاز به یک رویکرد رصدی دقیق دارد، تا اطمینان حاصل شود که خورشید پیش از شروع رصد، زیر افق قرار دارد.

از مکان‌های حومه‌ی شهر، حتی با تلسکوپ دیافراگم 200 تا 250 میلی‌متری می‌توانید مناظر چشمی خوبی را از قرص‌های ضعیف اورانوس و نپتون در میدان دید داشته باشید.

ماه، مریخ و ناهید بر فراز لندن
Credit: BBC

دیدن ستاره‌ها در شهر

در میان ستارگانی که نور آن‌ها قادر به گذر از میان آلودگی نوری مناطق مسکونی است، اهداف جالبی برای یک تلسکوپ با دیافراگم کوچک تا متوسط ​​پیدا خواهید کرد.

ستارگانی که از میان ابرها، آلودگی نوری و رعد و برق در استرالیا ثبت شده‌اند.
Credit: John Short

از جمله برخی از منظومه‌های درخشان‌تر دوگانه و چند ستاره‌ای که در آن دو یا چند ستاره، یا نزدیک به هم ظاهر می‌شوند یا در واقع به عنوان یک گروه گرانشی در فضا در حال چرخش هستند.

در فصل‌های تابستان و پاییز، نمونه‌های قابل توجهی مانند «منقار ماکیان» (Albireo) در صورت فلکی «دجاجه» (قو)، و «اپسیلون شلیاق» (Epsilon Lyrae) در صورت فلکی «شلیاق»، به راحتی در یک تلسکوپ با دیافراگم 150 تا 200 میلی‌متر از مکان‌هایی با آسمان شب نسبتا روشن هم دیده می‌شوند.

اگر به پروژه‌های رصد طولانی‌مدت با تلسکوپ علاقه‌مند هستید، همچنین می‌توانید ببینید که برخی از ستارگان متغیر، ستارگانی که روشنایی آن‌ها نوسان می‌کند، مانند «رأس الغول» (Beta Persei) در برساوش، اغلب به صورت دوره‌ای به اندازه‌ای درخشان می‌شوند که حتی در میان آلودگی نوری متوسط ​​هم دیده می‌شوند.

مشاهده‌ی این اجرام و ثبت تخمین بزرگی آن‌ها می‌تواند تمرین جالب و مفیدی برای رصد اجرام آسمانی باشد. اگر علاقه‌مند هستید، حتی می‌توانید به کار علمی شهروندی در این زمینه بپردازید و با ارسال اندازه‌گیری‌های خود به برنامه‌های نظارت بر ستاره‌های متغیر، با سازمان‌هایی مانند انجمن نجوم بریتانیا و انجمن آمریکایی رصدگران ستاره متغیر همکاری کنید.

مشاهده‌ی ابرهای شب‌تاب از شهر

در طول تابستان ابرهای شب‌تاب با درخشش تماشایی در شب، می‌توانند حدود یک ساعت و نیم پس از غروب خورشید در افق شمالی ظاهر شوند. این ابرها که از کریستال‌های یخ تشکیل شده‌اند، در فاصله‌ی حدود 85 کیلومتری جو زمین شکل می‌گیرند و چون در این ارتفاعات، همچنان زیر تابش خورشید قرار دارند، می‌درخشند.

ابرهای شب تاب
Sarah & Simon Fisher

نه در همه‌ی موارد، اما هنگام گرگ‌ومیش هوا، می‌توان روشن‌ترین ابرهای شب‌تاب را حتی از شهرهای دارای آلودگی نوری دید و از آن‌ها عکاسی کرد. این ابرهای شب‌تاب (NLC) رنگ مشخصی به صورت آبی مایل به سفید دارند و بنابراین به وضوح از ابرهای مرتفع معمولی مانند ابرهای سیروس، متمایز می‌شوند. چون هنگامی که ابرهای سیروس توسط آلودگی نوری روشن می‌شوند، معمولا رنگ نارنجی یا سبز مایل به سفید دارد.

ابرهای معمولی، هنگام پراکندگی درخشش آسمان، بسیار عادی و کسل‌کننده به نظر می‌رسند، در مقابل، ابرهای شب‌تاب واقعا به گونه‌ای دیده می‌شوند که ظاهرا در حال درخشش هستند.

استفاده از دوربین مدار بسته

یکی از درخشان‌ترین اجرامی که به سادگی حتی در آسمان شهرها هم دیده می‌شود، شهاب‌سنگ‌هایی هستند که نور درخشانی دارند و با نام آذرگوی شناخته می‌شوند. اما چنین شهاب‌سنگ‌هایی بسیار نادرند. بنابراین اگر واقعا بخواهید یک آذرگوی را شکار کنید، می‌توانید یک دوربین مدار بسته را برای ضبط آسمان شب تنظیم کنید.

حتی هم‌اکنون دوربین‌های مدار بسته‌ی گوناگونی در سراسر جهان فعال شده‌اند که به طور دائم آسمان را ضبط می‌کنند و در جست‌وجوی شهاب سنگ هستند. این دوربین ها توسط منجمان آماتور اداره می‌شوند و می‌توانند حتی وسط شهرهای بزرگ هم استفاده شوند. ضبط مسیر آذرگوی به دانشمندان کمک می‌کند تا سرعت، مدار و مکان شهاب‌سنگ را ردیابی کنند.

تماشای ستارگان با وجود آلودگی نوری

همان‌طور که اشاره شد، با وجود آلودگی نوری در شهرها، باز هم امکان لذت بردن از زیبایی‌های آسمان شب وجود دارد. تنها باید آگاهی خود را از موقعیت اجرام و پدیده‌های آسمانی، با در اختیار داشتن کتاب‌های مرتبط و توجه به رویدادهای نجومی افزایش دهید.

برای رصد بهتر در شهر، توصیه‌ی کلی این است تا جایی که می‌توانید به بلندی ساختمان‌ها بروید و نور اطراف خود را به حداقل برسانید. برای داشتن بهترین دید، از نورپردازی‌های محیطی مانند خیابان دوری کنید و مطمئن شوید که یک خط دید واضح و بدون درخت داشته باشید.

اگر در رصد ستارگان کاملا تازه کار هستید، نیازی به عجله و خرید یک تلسکوپ گران‌قیمت نیست. رصد ماه با یک دوربین دوچشمی هم آسان است. همچنین می‌توانید زحل و برخی از قمرهای مشتری را توسط دوربین دوچشمی ببینید.

منابع: Sky at Night, Natural History Museum

1,900,000

1,862,000

تومان

680,000

612,000

تومان