نقد فیلم «شبگرد» فرزاد مؤتمن؛ بی‌مووی شبه‌تارانتینویی در انتقاد به سینمای ایران

«شبگرد» یک فیلم شبانه دیگر از فرزاد مؤتمن است که گفته می‌شود پایان سه‌گانه شبانه اوست؛ سه‌گانه‌ای که با «شب‌های روشن» فیلم عاشقانه اقتباسی این فیلمساز جریان مستقل شروع شد. «شبگرد» یک بی مووی است یا فیلم درجه ب که به فیلم‌هایی گفته می‌شود که با بودجه کم ساخته می‌شوند و مدت‌زمان‌شان کمتر از نود دقیقه معمول است. البته ظاهراً مؤتمن به خاطر سانسور مجبور شد کمی از همین فیلم هفتاد و اندی دقیقه‌ای‌اش را کوتاه کند. یک بی مووی پدیده نیست. اما در این وانفسای سینمای ایران غنیمت است. البته فیلم مؤتمن دقیقاً به خاطر همین مستقل و بی مووی بودنش هیچ‌یک از المان‌های فیلم‌های تجاری امروز سینمای ایران ندارد که مخاطب را به سالن‌های سینما می‌کشانند. ستاره ندارد. کمدی نیست. روایت نامتعارف دارد و خلاصه غنیمت بودنش به نفعش نیست. کارگردانش هم به دنبال منفعت نیست. اگرچه او هم همچون هر فیلمساز دیگری دوست داشته فیلمش دیده شود. نقد فیلم «شبگرد» را در این مطلب بخوانید.

در نقد فیلم «شبگرد» خطر لو رفتن داستان وجود دارد!

«شبگرد» یک هجویه است. هجویه‌ای بر وضعیت امروز جامعه و سینمای ایران. فیلمساز به طور ویژه قصد بازتاب تصویر جفنگ سینمای درام اجتماعی ایران را داشته است. نشانه‌هایی را هم برای دریافت مقصودش در فیلمش گذاشته اما این را فقط یک مخاطب حرفه‌ای سینما متوجه می‌شود. مخاطب عادی «شبگرد» را مجموعه‌ای قصه‌های بی‌ربط (البته همه به طریقی به هم ارتباط پیدا می‌کنند) بی‌پایان می‌دانند که با ذائقه کمدی‌پسند امروزشان هم جور درنمی‌آید. چون طنز نهفته در فیلم مؤتمن که دقیقاً در اجرای بازیگران ضربه خورده است (این هم یک نتیجه منفی فیلم بی مووی که از بازیگر حرفه‌ای طبعاً با دستمزد بالا بهره نمی‌برد)، کمدی ابسورد/جفنگی است که هر مخاطب سینمایی متوجهش نمی‌شود. در این فیلم با این اجرای بازیگران که محال است. چون مثلاً در «شبگرد» سکانسی مثل دزدی از جواهرفروشی دوست که مشابهش را در فیلم‌های فیلمسازی مثل تارانتینو یا کوئن‌ها دیده‌ایم، روی کاغذ خنده‌دار است اما در اجرا نه. مخاطب عادی با طنز نهفته در متن ارتباط برقرار نمی‌کند، مخاطب خاص هم از اجرای ضعیف شاکی می‌شود.

فیلمساز به طور ویژه تأکید کرده که می‌خواسته با فیلمش به گل‌درشتی و شعارزدگی سینمای اجتماعی ایران طعنه بزند اما آنچه در «شبگرد» شاهدش هستیم، خرده‌روایت‌هایی نه چندان شسته‌رفته و تمیز، کنارِ هم ‌چیده‌شده با یک سری بازیگر خیلی بد که قرار است آماتور بودنشان کنایی باشد، اما مصنوعی و آزاردهنده از آب درآمده است. البته این درباره لحظاتی که امیرحسین فتحی و امیر آقایی در فیلم حضور دارند، صدق نمی‌کند. مخصوصاً بخش امیرحسین فتحی که ای کاش فیلمساز بیشتر به آن بها می‌داد. امیر آقایی که همیشه یک خاصیت اغراق‌شده در بازی‌اش دارد؛ یک حالت تئاتری که اینجا تلویزیونی شده است. گریمش هم اوضاع را بدتر کرده است. اما به هر حال در بازی فیزیکی بر خلاف بازیگر مقابلش عملکرد خوبی دارد. هرچه باشد، حرفه‌ای است. یا اگر یکی بودن زنگ تلفن همراه تمام شخصیت‌ها (که آهنگ معروف Nothing Else Matters از گروه متالیکاست) نشان از تخت بودن و تکراری بودن شخصیت‌های فیلم‌های درام اجتماعی ایرانی دارد، یعنی که انگار همه این‌ها یک شخصیت‌اند، این را هم باید جایی ضمیمه فیلم کرد. وقتی با این موتیف در «شبگرد» مواجه می‌شوی، بیشتر این شخصیت‌ها را نمادی از آدم‌های سرگشته اهل شب می‌دانی که حتماً گره‌ای روانی به کارشان هست. و همه این‌ها «شبگرد» را به فیلمی با نگاهی انتقادی به لایه‌های زیرین جامعه تبدیل می‌کند، نه فیلمی در هجو این نگاه.

فرزاد مؤتمن جایی درباره فیلمش گفته است همه این‌ها عامدانه بوده است. این نیمه‌کاره ماندن قصه‌ها، این گنگ بودن‌ها، همین تخت بودن شخصیت‌ها، حتی گریم‌ها و بازی بازیگرانی که این فیلم تقریباً برای تجربه اولین تجربه حضورشان جلو دوربین بوده است، را با این فیلم داشته‌اند، همه این‌ها در واقع کنایه‌ای به وضعیت فیلمسازی در سینمای ایران است. سینمایی که به خاطر سانسور نمی‌تواند قصه‌هایش را درست تعریف کند و همه‌چیز گنگ و تکه‌پاره است. ما رابطه نابهنجار یک دختر و مادر مجردش را می‌بینیم اما هیچ نمی‌دانیم چرا با هم چنین رابطه‌ای دارند و اصلاً چه کار می‌خواهند بکنند. یا یک حدس‌هایی درباره شخصیت امیرحسین فتحی که چقدر دوربین با او خوب است و او هم، می‌توان زد اما آن هم نیمه‌کاره به حال خود رها می‌شود. مثل بقیه قصه‌ها. در اینکه در سینمای ایران یک حرف‎‌هایی را نمی‌توان زد، بنابراین خود سینما به این دلیل ضربه می‌خورد، شکی نیست اما اگر خود فیلمساز این گزاره را ضمیمه فیلمش نکند، اینکه «شبگرد» کنایه‌ای به سینمای ایران و وضعیت فیلمسازی است، امکان اینکه کسی متوجهش شود، خیلی کم است. شاید برای اینکه چنین حرفی را بزند، باید بیش از این‌ها با المان‌های تحمیلی سینمای ایران شوخی می‌کرد یا شوخی‌هایش بهتر بود.

«شبگرد» برای فیلمسازی که دلش نمی‌خواهد در فیلم‌هایش پیامی نهفته باشد و آثاری همچون فیلم «چشم و گوش بسته» را در کارنامه دارد، فقط می‌خواهد سینما بسازد، یک قصه سینمایی تصویر کند، بنابراین، ترجیح می‌دهد فیلمش مجموعه‌ای از خرده‌روایت‌های بی‌ربطِ باربط باشد، پر از پیام است. اما پیامی که از آن دریافت می‌شود، پیام مورد نظر فیلمساز هم نیست؛ یک نگاه انتقادی به زیر پوست شب شهر است. اگر انتخاب این شکل قصه‌گویی با خرده‌روایت‌های پراکنده و همین‌طور ادای دین به کامیک بوک‌ها که در تیتراژ فیلم می‌بینیم (و جزو نکات خوب فیلم هم هست، شروع خوبی برای یک سکانس افتتاحیه خوب است که متأسفانه از اجرای بازیگر ضربه سهمگینی می‌خورد)، مؤتمن در «شبگرد» مشخصاً گرایش‌اش را به سینمایی از جنس تارانتینو و همتایانش و همین‌طور رابرت آلتمن نشان داده است. اما در اتصال این خرده‌روایت‌های بی‌ربط یک ظرافتی باید وجود داشته باشد که «شبگرد» فاقد آن است.

از این نظر که هنوز در چنین وضعیتی فرزاد مؤتمن فیلم هرچند درجه ب می‌سازد، فیلمی که برخلاف کلیشه‌های رایج چنین ساختار و هدفی دارد، «شبگرد» فیلم قابل توجهی است اما همان هدف اولیه‌اش به ساختارش ضربه زده و بازیگران نابازیگرش آن را از هدفش دور کرده‌اند. اگر قرار بود به سینمای درام کلیشه‌ای سال‌های اخیر ایران طعنه بزند، یک چند سالی دیر ساخته شده، البته دیر هم اجازه اکران گرفته است. فیلم سال ۱۴۰۰ ساخته شده و ۱۴۰۳ شده است است. امروز دیگر خبری از همان سینمای درام هم نیست. سالن‌های سینما و پلتفرم‌های پخش آنلاین پر یک مشت کمدی ناکمدی بی‌ارزش‌اند که مشخص نیست مخاطب‌شان دقیقاً کیست. هدف‌شان که از پیش مشخص است و تا حد زیادی برآورده هم شده است.

«شبگرد» فرزاد مؤتمن دو نکته جالب دارد؛ یکی استفاده از مهشید افشارزاده، بازیگر پای ثابت نقش اول فیلم‌های ملودرام اواخر دهه شصت و اوایل دهه هفتاد که ما او را با صدای دوبله بر پرده سینما به یاد داریم. امروز او با تغییر چهره و صدای خودش در این فیلم چندان به چشم نمی‌آید؛ البته اینکه بعد از سال‌ها فیلمسازی به سراغ او رفته، جالب است. جز این، تعلق فیلم مؤتمن به جریان مستقل باعث شده است برای موسیقی متن فیلمش به سراغ یک موزیسین تقریباً زیرزمینی هم برود. بابک میرزاخانی که پیش از این هم موسیقی متن فیلم ساخته، و در «شبگرد» موسیقی‌اش با زنگ گیتارش برای فضا مناسب است. همین‌که مثل غالب سینمای کمدی این روزها، تنظیم دوباره و بد موسیقی ممنوعه پیش و پس از انقلاب را نمی‌شنویم، مایه خوشحالی است.

شناسنامه فیلم «شبگرد»

کارگردان: فرزاد مؤتمن
بازیگران: امیر آقایی، روشنک گرامی، یاسر جعفری، حسین امیدی، نازنین صلح‌جو، بهناز پورفلاح، شیوا کریمی، مریم عباس‌زاده، پیام احمدی‌نیا، مهشید افشارزاده، احسان امانی، امیرحسین فتحی
امتیاز سایت IMDb به فیلم: ۳.۷ از ۱۰
خلاصه داستان: فیلم مجموعه‌ای خرده‌روایت‌هایی است که در یک شب اتفاق می‌افتند و همگی به طریقی با هم ارتباط دارند.

نقد فیلم «شبگرد» دیدگاه شخصی نویسنده است و لزوما موضع دیجی‌کالا مگ نیست

منبع: دیجی‌کالا مگ