اشعه فرابنفش چیست و چه آسیب‌هایی برای سلامتی ما دارد؟

این روزها زیاد در مورد شاخص UV و اشعه فرابنفش و آسیب‌های آن می‌شنویم. اما اشعه فرابنفش چیست؟ منابع طبیعی و غیرطبیعی اشعه uv چیست؟ چرا باید از پوست و بدن در برابر تابش فرابنفش حفاظت کنیم؟ در ادامه به این سوال‌ها پاسخ می‌دهیم.

اشعه فرابنفش (uv) چیست؟

تمام اشعه‌ها نوعی انرژی هستند که بیشتر آن‌ها برای چشم انسان نامرئی است. تابش فرابنفش تنها یک شکل از انواع تابش است و در یک مقیاس علمی به نام طیف الکترومغناطیسی (EM) اندازه‌گیری می‌شود.

اشعه فرابنفش تنها یکی از انواع انرژی EM است که ممکن است با آن آشنا باشید. سایر انواع این انرژی عبارت‌اند از امواج رادیویی که صدا را از برج ایستگاه رادیویی به رادیوی شما یا بین تلفن‌های همراه منتقل می‌کند، مایکروویوها، مانند اشعه‌ای که غذای شما را در اجاق مایکروویو گرم می‌کنند یا نور مرئی که از نورهای خانه‌ی شما ساطع می‌شود. و اشعه‌ی ایکس مانند اشعه‌ای که در دستگاه‌های اشعه ایکس بیمارستانی برای گرفتن تصاویری از استخوان‌های داخل بدن شما استفاده می شود، همه اشکال انرژی EM هستند.

اشعه UV یا فرابنفش بخشی از طیف EM بین اشعه‌ی ایکس و نور مرئی است.

اشعه فرابنفش (UV) شکلی از تابش غیریون‌ساز است که توسط خورشید و منابع مصنوعی مانند تخت‌های برنزه ساطع می‌شود. در حالی که این تابش فوایدی برای افراد دارد، از جمله ایجاد ویتامین D، اما می‌تواند برای سلامتی خطراتی هم ایجاد کند.

منابع اشعه فرابنفش چیست؟

منبع طبیعی اشعه فرابنفش خورشید است. برخی از منابع مصنوعی اشعه UV عبارتند از:

• تخت برنزه‌کننده
• لامپ‌های بخار جیوه (اغلب در استادیوم‌ها و سالن‌های ورزشی یافت می‌شود.)
• برخی از لامپ‌های هالوژن، فلورسنت و رشته‌ای
• برخی از انواع لیزر

اشعه UV مخفف چیست؟

اشعه‌ی UV مخفف کلمه‌ی Ultraviolet به‌معنی فرابنفش است. اشعه‌ی UV، موجی است در گستره‌ی امواج الکترومغناطیسی با طول موجی در محدوده ۱۰۰ تا ۴۰۰ نانومتر که کوتاه‌تر از نور مرئی و بلندتر از پرتو ایکس قرار می‌گیرد.

انواع اشعه uv

رایج‌ترین شکل اشعه فرابنفش، نور خورشید است که سه نوع اصلی اشعه UV را تولید می‌کند:

پرتوهای UVA بیشترین طول موج را دارند و پس از آن اشعه‌های UVB و UVC قرار می‌گیرد که کوتاه‌ترین طول موج را دارند. در حالی که اشعه‌های UVA و UVB از طریق جو منتقل می‌شوند، تمام اشعه‌های UVC و برخی از اشعه‌های UVB توسط لایه‌ی ازن زمین جذب می‌شوند. بنابراین، بیشتر اشعه‌های UV که با آن‌ها در تماس هستید UVA با مقدار کمی UVB هستند.

مانند همه‌ی اشکال نور در طیف EM، تابش UV بر اساس طول موج طبقه‌بندی می شود.

• اشعه UVB دارای طول موج کوتاهی است که به لایه‌ی خارجی پوست شما (اپیدرم) می‌رسد.
• اشعه UVA طول موج بیشتری دارد که می‌تواند به لایه‌ی میانی پوست شما (درم) نفوذ کند.

اشعه UVA و UVB هر دو می‌توانند بر سلامت تاثیر بگذارند، اما UVA عمیق‌تر به پوست نفوذ می کند و در طول سال ثابت‌تر است.

اشعه UVA

طول موج: ۳۱۵-۴۰۰ نانومتر

سطح جذب: توسط لایه اوزون جذب نمی‌شود.

اشعه UVB

طول موج: ۲۸۰-۳۱۵ نانومتر

سطح جذب: بیشتر توسط لایه ازن جذب می‌شود، اما برخی از آن‌ها به سطح زمین می‌رسند.

اشعه UVC

طول موج: ۱۰۰-۲۸۰ نانومتر

سطح جذب: به طور کامل توسط لایه اوزون و جو جذب می‌شود.

شاخص اشعه فرابنفش چیست؟

شاخص اشعه فرابنفش (UVI) یک مقیاس درجه‌بندی با اعداد از ۱ تا ۱۱ است که میزان اشعه فرابنفش آسیب‌رسان پوست را نشان می‌دهد که در طول روز به سطح زمین می‌رسد.

شاخص روزانه میزان اشعه فرابنفش را که در ظهر به منطقه‌ی شما می‌رسد، زمانی که خورشید معمولاً در بالاترین نقطه‌ی خود در آسمان است، پیش‌بینی می‌کند. هرچه عدد UVI بیشتر باشد، در معرض اشعه فرابنفش شدیدتری قرار خواهید گرفت.

بسیاری از نقشه‌های UVI از یک سیستم رنگی برای تعیین سطوح قرار گرفتن در معرض UV برای یک منطقه‌ی خاص روی نقشه استفاده می‌کنند. سازمان جهانی بهداشت (WHO) یک سیستم شناخته‌شده‌ی بین‌المللی از رنگ‌ها مطابق با سطوح UVI ایجاد کرده است.

میزان شدت اشعه بر اساس شاخص UV مطابق با جدول زیر است:

حد مجاز اشعه UV چقدر است؟

هرچه شاخص UV بالاتر باشد، به محافظت بیشتری در برابر اشعه فرابنفش نیاز خواهید داشت. تابش فرابنفش به‌ویژه در مناطق کوهستانی، در استوا و در مناطقی که لایه‌ی اوزون نازک است، مانند استرالیا زیاد است. در بیشتر نقاط، تابش UVB بین ساعت ۱۱ صبح تا ۳ بعدازظهر به بالاترین حد خود می‌رسد. زیرا خورشید در آن زمان در آسمان است. قرار گرفتن در معرض UVB نیز در تابستان بیشتر از زمستان مشکل‌ساز است. ابرهای ضخیم می‌توانند تشعشعات فرابنفش را کاهش دهند، اما ابرهای نازک محافظت چندانی ایجاد نمی‌کنند.

حد مجاز اشعه UV یا مقداری از آن که شروع به آسیب رساندن به پوست و بدن می‌‌کند، بسته به نوع پوست افراد، متفاوت است.

پوست افرادی که به نور حساس هستند نمی‌تواند برای مدت طولانی از خود در برابر تابش فرابنفش محافظت کند. در افرادی با پوست بسیار روشن، تابش فرابنفش بعد از حدود ۵ تا ۱۰ دقیقه شروع به مضر شدن می‌کند. جدول زیر حداکثر زمانی را نشان می‌دهد که افراد با انواع پوست می‌توانند پوست برنزه نشده و محافظت‌نشده را در روز، بدون آفتاب‌سوختگی در معرض نور خورشید قرار دهند.

با کمک دسته‌بندی زیر می‌توانید نوع پوست خود را مشخص کنید:

پوست نوع یک

• پوست بسیار روشن، اغلب با کک و مک
• موهای بلوند مایل به قرمز
• چشم آبی یا خاکستری
• اشعه فرابنفش در عرض ۱۰ دقیقه منجر به آفتاب‌سوختگی می‌شود، پوست برنزه نمی‌شود.

پوست نوع دو

• پوست روشن، اغلب با کک و مک
• موهای بور یا قهوه‌ای
• تمام رنگ‌ها برای چشم
• اشعه ماوراء بنفش در عرض ۲۰ دقیقه منجر به آفتاب‌سوختگی می‌شود، پوست به سختی برنزه می‌شود یا فقط تا حدی برنزه می‌شود.

پوست نوع سه

• پوست قهوه‌ای روشن یا روشن، به ندرت با کک و مک
• موهای بلوند یا قهوه‌ای تیره
• چشمان خاکستری یا قهوه‌ای
• اشعه فرابنفش در عرض ۳۰ دقیقه منجر به آفتاب‌سوختگی می‌شود، پوست به راحتی برنزه می‌شود.

پوست نوع چهار

• پوست قهوه‌ای روشن یا زیتونی، بدون کک و مک
• موی قهوه‌ای تیره
• چشمان قهوه‌ای یا قهوه‌ای تیره
• اشعه فرابنفش در عرض ۵۰ دقیقه منجر به آفتاب‌سوختگی می‌شود، پوست خیلی زود عمیقا برنزه می‌شود.

پوست نوع پنج

• پوست قهوه‌ای تیره
• موهای قهوه‌ای تیره یا مشکی
• چشمان قهوه‌ای تیره
• اشعه فرابنفش پس از بیش از ۶۰ دقیقه منجر به آفتاب‌سوختگی می‌شود، پوست تیره نمی‌شود.

پوست نوع شش

• پوست قهوه‌ای تیره یا سیاه
• موی سیاه
• چشمان قهوه‌ای تیره
• اشعه فرابنفش پس از بیش از ۶۰ دقیقه منجر به آفتاب‌سوختگی می‌شود، پوست تیره نمی‌شود.

پوست بسیار روشن و پوست روشن (نوع یک و دو) در مناطقی مانند اسکاندیناوی و بریتانیا معمول است و افرادی که رنگ پوست قهوه‌ای متوسط ​​با چشمان تیره و موهای تیره (نوع چهار) دارند عمدتاً در مناطق مدیترانه و از نظر جغرافیایی مشابه مدیترانه زندگی می‌کنند. افراد با پوست تیره یا سیاه (نوع پنج و شش) ریشه در مناطقی مانند مناطق خاصی از آسیا یا آفریقا دارند.

فواید اشعه فرابنفش چیست؟

در مورد آسیب‌های اشعه فرابنفش خورشید زیاد شنیده‌اید و شاید برای شما سوال شده باشد که فایده‌ی اشعه فرابنفش چیست و آیا اصلا فایده‌ای هم دارد یا نه؟ در ادامه به چند فایده‌ی این تابش اشاره می‌کنیم.

محرک تولید ویتامین D

تابش UV خورشید برای تولید ویتامین D در بدن مورد نیاز است. ویتامین D به تقویت استخوان‌ها، ماهیچه‌ها و سیستم ایمنی بدن کمک می‌کند. همچنین ممکن است خطر ابتلا به برخی از انواع سرطان‌ها مانند سرطان روده‌ی بزرگ را کاهش دهد.

کمک به درمان برخی از بیماری‌های پوستی

اشعه فرابنفش در درمان بیماری‌های پوستی مانند پسوریازیس استفاده می‌شود. در این بیماری، پوست سلول‌های خود را خیلی سریع می‌ریزد و لکه‌های خارش‌دار و پوسته پوسته ایجاد می‌کند. قرار گرفتن در معرض اشعه فرابنفش رشد سلول‌های پوست را کند می کند و علائم را از بین می‌برد.

بهبود خلق و خو

تحقیقات نشان می‌دهد که نور خورشید غده‌ی صنوبری یا اپی‌فیز (Epiphysis) در مغز را تحریک می‌کند تا مواد شیمیایی خاصی به نام «تریپتامین» تولید کند. این مواد شیمیایی خلق و خوی ما را بهبود می‌بخشد.

مفید برای ضدعفونی و استریل کردن

اشعه UV کاربردهای مثبتی در زمینه‌ی ضدعفونی و استریل کردن دارد. UV می تواند به‌طور موثر میکروارگانیسم‌هایی مانند ویروس‌ها و باکتری‌ها را از بین ببرد (غیرفعال کند یا از بین ببرد)، به عنوان مثال، آویزان کردن پوشک‌های پارچه‌ای، لباس‌های زیر و حوله‌ها در آفتاب باعث ضدعفونی شدن آن‌ها می‌شود. اشعه فرابنفش به غشای سلول نفوذ می‌کند و DNA را از بین می‌برد و بنابراین توانایی آن را برای تولید مثل و تکثیر متوقف می‌کند. این اثر مخرب توضیح می‌دهد که چرا می‌توانیم از لامپ‌های ضد باکتری UV برای ضدعفونی و استریل کردن استفاده کنیم.

مضرات و آسیب‌های اشعه فرابنفش چیست؟

در مورد آسیب های اشعه فرابنفش احتمالا زیاد شنیده‌اید. مهم‌ترین آسیبی که در مورد آن هشدار می‌دهند، آسیب به پوست است. در ادامه به چند ضرر و آسیب دیگر اشعه فرابنفش خورشید اشاره می‌کنیم.

ایجاد سرطان پوست

اشعه فرابنفش یک عامل سرطان‌زای محیطی برای انسان است. این مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین عامل سرطان‌زا در محیط ما است. شواهد بسیار قوی وجود دارد که نشان می‌دهد هر یک از سه نوع اصلی سرطان پوست (کارسینوم سلول بازال، کارسینوم سلول سنگفرشی و ملانوم) در اثر قرار گرفتن در معرض نور خورشید ایجاد می‌شود. تحقیقات نشان می دهد که ۹۰ درصد از سرطان‌های پوست به دلیل اشعه فرابنفش است.

ایجاد آفتاب‌سوختگی

اشعه UV پوست را می‌سوزاند. آفتاب‌سوختگی نوعی سوختگی است که زمانی رخ می‌دهد که سلول‌های پوست آسیب ببینند. این آسیب به پوست در اثر جذب انرژی ناشی از اشعه فرابنفش ایجاد می‌شود. خون اضافی به سمت پوست آسیب‌دیده در تلاش برای ترمیم آن جریان می یابد، به همین دلیل است که پوست شما هنگام آفتاب‌سوختگی قرمز می‌شود.

آسیب رساندن به سیستم ایمنی

قرار گرفتن بیش از حد در معرض اشعه فرابنفش اثر سرکوب‌کننده‌ی مضری بر سیستم ایمنی دارد. دانشمندان بر این باورند که آفتاب‌سوختگی می‌تواند توزیع و عملکرد گلبول‌های سفید مبارزه‌کننده با بیماری را در انسان تا ۲۴ ساعت پس از قرار گرفتن در معرض نور خورشید تغییر دهد. قرار گرفتن مکرر در معرض تابش فرابنفش می‌تواند آسیب بیشتری به سیستم ایمنی بدن وارد کند. سیستم ایمنی بدن در برابر باکتری‌ها، میکروب‌ها، ویروس‌ها، سموم و انگل‌ها (بیماری و عفونت) از بدن دفاع می‌کند.

آسیب رساندن به چشم‌ها

قرار گرفتن طولانی مدت در معرض اشعه فرابنفش یا شدت بالای اشعه (مثلاً در تخت‌های مخصوص آفتاب گرفتن) به بافت‌های چشم آسیب می‌زند و می‌تواند باعث «سوزش» سطح چشم شود که «برف‌کوری» یا فوتوکراتیت (Photokeratitis) نامیده می‌شود. این عوارض معمولاً ظرف چند روز ناپدید می‌شوند، اما ممکن است منجر به عوارض طولانی‌مدت در زندگی شوند. در سال ۱۹۹۸، مجله‌ی انجمن پزشکی آمریکا گزارش داد که حتی مقادیر کم نور خورشید می‌تواند خطر ابتلا به آسیب‌های چشمی مانند آب مروارید (که اگر درمان نشود باعث کوری می‌شود)، ناخنک و پینگوکولا را افزایش می‌دهد.

پیری پوست

اشعه فرابنفش پیری پوست را تسریع می‌کند، زیرا کلاژن و بافت همبند زیر لایه‌ی بالایی پوست را از بین می‌برد. این پدیده باعث ایجاد چین و چروک، لکه‌های قهوه‌ای و از دست دادن خاصیت ارتجاعی پوست می‌شود. تفاوت بین رنگ پوست، چین و چروک‌ها، یا رنگدانه‌ها در قسمت زیرین بازوی یک فرد و قسمت بالای همان بازو، اثرات قرار گرفتن در معرض نور خورشید بر پوست را نشان می‌دهد. معمولاً قسمت بالای بازو بیشتر در معرض نور خورشید قرار گرفته و آسیب بیشتری را از خود نشان می‌دهد.

تضعیف پلاستیک‌ها

بسیاری از پلیمرهای مورد استفاده در اقلام مصرفی (از جمله پلاستیک، نایلون و پلی استایرن) به دلیل قرار گرفتن در معرض اشعه فرابنفش شکسته می‌شوند یا قدرت خود را از دست می‌دهند.

محو کردن رنگ‌ها

بسیاری از رنگدانه‌ها (برای رنگ‌آمیزی مواد غذایی، لوازم آرایشی، پارچه، پلاستیک، رنگ، جوهر و مواد دیگر استفاده می‌شوند) و رنگ‌ها UV را جذب کرده و رنگ را تغییر می‌دهند. پارچه‌ها، اثاثیه و نقاشی‌ها برای جلوگیری از تغییر رنگ یا از بین رفتن نیاز به محافظت در برابر اشعه فرابنفش (لامپ های فلورسنت و همچنین نور خورشید) دارند.

راه‌های محافظت از آسیب‌های اشعه UV

با وجود تمام این آسیب‌ها، حتما باید از خودتان در برابر تابش اشعه‌ی فرابنفش حفاظت کنید. در ادامه به مهم‌ترین روش‌ها برای محافظت از آسیب های اشعه فرابنفش اشاره می‌کنیم که باید آن‌ها را جدی بگیرید.

پوشیدن لباس مناسب

وقتی در معرض اشعه‌ی فرابنفش قرار دارید، باید تا جایی که ممکن است پوست را بپوشانید. لباس‌هایی بپوشید که تراکم مناسب برای حفاظت از پوست داشته باشند و خیلی بافت درشت و فاصله‌دار نداشته باشند.

استفاده از کلاه نقاب‌دار

در تابستان یا در سایر فصل‌ها وقتی برای مدتی قرار است در معرض آفتاب باشید حتما از کلاه‌های نقاب‌دار استفاده کنید. یا کلاه‌های لبه دار که دور تا دور آن یک لبه برای حفاظت در برابر تابش آفتاب دارد. برای کوهنوردی می‌توانید از کلاه‌هایی استفاده کنید که یک پوشش پشت کلاه دارند که گردن را کاملا می‌پوشاند.

استفاده از عینک آفتابی

عینک آفتابی مهم‌ترین وسیله‌ی دفاعی شما برای حفاظت از چشم‌ها در برابر آفتاب است. حتما چه در تابستان چه در فصل‌های دیگر سال، از عینک آفتابی که ۱۰۰ درصد محافظ UV باشد استفاده کنید. سعی کنید از عینک‌های بزرگ‌تر استفاده کنید که از کناره‌ها هم مانع تابش آفتاب می‌شوند. دقت کنید که عینک آفتابی فقط برای فصل تابستان و در آفتاب نیست. در روزهای سرد سال و حتی در بارش برف هم باید عینک بزنید.

انواع عینک آفتابی زنانه و عینک آفتابی مردانه برای موقعیت‌های مختلف، مثلا ورزش‌هایی در فضای باز در فروشگاه‌ها عرضه می‌شود و می‌توانید برای موقعیت‌های مختلف، عینک‌های متفاوتی بزنید که کامل‌کننده‌ی استایل شما باشد.

۲,۱۲۰,۰۰۰

تومان

استفاده از کرم ضدآفتاب

انوع کرم ضد آفتاب، اسپری و محصولات ضدآفتاب را فراموش نکنید. حداقل ۱۵ دقیقه قبل از بیرون رفتن و قرار گرفتن در معرض آفتاب از آن استفاده کنید. برای لب‌ها هم از بالم لبی که SPF برابر با ۳۰ یا بالاتر دارد استفاده کنید. اگر زیاد عرق می‌کنید یا شنا می‌کنید، بلافاصله باید ضدآفتاب را تمدید کنید. در غیر این صورت هم هر دو سه ساعت یک بار باید آن را تمدید کنید. سعی کنید بهترین ضد آفتاب را برای مراقبت از پوست خود تهیه کنید. فرقی نمی‌کند که از ضدآفتابی که از بهترین ضد آفتاب ایرانی استفاده کنید یا بهترین ضد آفتاب خارجی؛ در هر صورت باید محصولی را بخرید که از محافظت کافی آن مطمئن باشید.

قرار نگرفتن در معرض آفتاب

اگر برایتان امکان‌پذیر است، در معرض آفتاب قرار نگیرید. یا اگر مجبور به بیرون رفتن هستید از بیرون رفتن بین ساعت ۱۰ صبح تا ۴ عصر اجتناب کنید. در این ساعت‌ها تابش آفتاب از همیشه بیشتر است. سعی کنید بچه‌ها در این ساعت‌ها بیرون نباشند. در سایر ساعت‌ها حتما یک جای سایه برای بازی بچه‌ها پیدا کنید. برای نوزادان حساسیت بیشتری داشته باشید.

اگر نمی‌توانید مانع بیرون رفتن بچه‌ها شوید حتما از لباس، کلاه، کرم و سایر محصولات ضدآفتاب برای آن‌ها استفاده کنید.

مراقبت در تمام فصول سال

گرچه تابش فرابنفش در فصل تابستان به بیشترین میزان خود می‌رسد، در سایر فصل‌ها هم مراقبت کنید. قرار گرفتن در معرض آفتاب در سایر فصل‌ها حتی اگر برای مدت کوتاه باشد، در مجموع و در طول سال به مقدار قابل توجهی می‌رسد.

دقت داشته باشید که آسمان ابری مانع تابش UV نمی‌شود. اشعه‌ی خطرناک خورشید از مه و ابر عبور می‌کند.

بررسی کردن شاخص UV

اگر برای یک فعالیت ورزشی یا تفریحی در فضای باز برنامه‌ریزی می‌کنید، از قبل شاخص اشعه فرابنفش

را در سایت‌های مرتبط برای محل زندگی خود بررسی کنید. در روزهایی که شاخص به بالاترین میزان خود رسیده، سعی کنید برنامه‌های غیرضروری خود را لغو کنید.

جمع‌بندی

در این مطلب توضیح دادیم که اشعه فرابنفش چیست و چرا باید از پوست و بدنتان در برابر این اشعه محافظت کنید. با راهکارهایی که عنوان کردیم پوست سالم‌تری خواهید داشت و از آسیب‌های اشعه فرابنفش خورشید در امان می‌مانید.

منابع: gov.bc, ncbi, sciencelearn, fda